Na današnji dan rođena Jovanka Broz: Od prve dame Jugoslavije do optužbi i totalne izolacije
Jovanka Broz (1924–2013) bila je supruga predsjednika Josipa Broza Tita i javna ličnost čiji je život bio isprepleten s političkom i društvenom istorijom Jugoslavije. Kao partizanka, zatim članica Titovog užeg kruga i na kraju prva dama Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ), živjela je u vremenu obilježenom ratom, diplomatskim angažmanom i političkim sukobima.
Rani život i partizanska borba
Jovanka Budisavljević rođena je 7. decembra 1924. godine u selu Pećane kod Udbine, tada dijelu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Poticala je iz porodice Budisavljević, koja je prema dostupnim istorijskim izvorima imala vojničku i svešteničku tradiciju. Predak Prota Tomo Budisavljević bio je pravoslavni sveštenik i pukovnik u 18. vijeku. U literaturi se povremeno pominje i moguća dalja rodbinska povezanost s Nikolom Teslom, ali taj podatak nije potvrđen u svim relevantnim izvorima.
Njena porodica pretrpjela je velike gubitke tokom Drugog svjetskog rata. Porodična kuća zapaljena je u ranim godinama rata, a Jovanka se 1941. pridružila partizanskom pokretu. U borbi je učestvovala aktivno, a prema izvorima, dva puta je bila ranjena.
Tokom službe napredovala je do čina potpukovnice Jugoslovenske narodne armije. Njen ratni angažman bio je razlog uključivanja u šire bezbjednosne i organizacione strukture oko Tita nakon rata.
Veza s Titom i uloga prve dame
Jovanka je upoznala Tita tokom rata, a nakon 1945. postala je dio njegovog bezbjednosnog okruženja. Vjenčali su se početkom 1950-ih; tačan datum i mjesto vjenčanja nijesu potvrđeni, a u literaturi se navode različiti podaci. Od 1952. godine bila je njegova supruga, a od 1953, kada je Tito postao predsjednik SFRJ, preuzela je javnu ulogu prve dame.
Tokom narednih decenija Jovanka je učestvovala u protokolarnim i diplomatskim aktivnostima. Pratila je Tita na službenim putovanjima i prijemima stranih delegacija. Učestvovala je u brojnim državničkim posjetama, među kojima i posjeti Bijeloj kući u vrijeme predsjednika Richarda Niksona, što je bio dio tadašnje jugoslovenske politike nesvrstanosti. Za diplomatski angažman odlikovana je, između ostalog, francuskim Nacionalnim ordenom za zasluge.
Politički sukobi i razdvajanje
Sedamdesetih godina došlo je do ozbiljnog pogoršanja odnosa između Jovanke i pojedinih Titovih najbližih saradnika, uključujući Stanu Dolanca i Nikolu Ljubičića. Optuživali su je za političko miješanje i sukobe unutar predsjedničkog okruženja.
Tito se 1975. odselio iz zajedničkog doma, a od 1977. do njegove smrti 1980. nijesu se više srijetali. Do formalnog razvoda nikada nije došlo.
Život nakon Titove smrti
Tito je preminuo 4. maja 1980. godine. Nakon njegove smrti Jovanka Broz povukla se iz javnog života i živjela u rezidenciji u Dedinju pod neformalnim nadzorom vlasti. Više decenija nije imala lična dokumenta ni redovnu penziju, a kretanje joj je bilo ograničeno.
Tek 2009. godine dobila je lična dokumenta i osnovna građanska prava. U posljednjim godinama života svjedočila je u javnosti o uslovima u kojima je živjela nakon 1980.
Smrt i nasljeđe
Jovanka Broz preminula je 20. oktobra 2013. godine u Beogradu, u 88. godini života. Sahranjena je uz državne počasti u Kući cvijeća, pored supruga Josipa Broza Tita. Nekoliko nedjelja prije smrti objavljeni su njeni memoari „Moj život, moja istina“, u kojima je iznijela svoje viđenje događaja nakon Titove smrti.
U kulturnoj istoriji ostala je prepoznatljiva i izvan regiona – lik Tegana Jovanke iz britanske serije Doctor Who nazvan je djelimično po njoj. Njen životni put ostaje tema istorijskih rasprava, u kojima se prepliću uloga žene u političkim strukturama SFRJ i kompleksna unutrašnja dinamika tadašnje vlasti.