Zanimljivosti o Trinaestojulskom ustanku: Prvobitno planirano da počne 14. jula; žene su prvi put stekle pravo glasa i da, organizovali su ga komunisti

Trinaestog julskog jutra, u nedjelju, baš kao što je i ova, zapucala je prva ustanička puška u porobljenoj Evropi, pozivajući narod Crne Gore da se odupre okupatoru i bori za slobodu. Iako je borba ustanika bila kratkog vijeka, nemoćna protiv gotovo 150 000 italijanskih vojnika, u odnosu na 32 000 slabo obučenih i opremljenih dobrovoljaca, značaj Trinaestojulskog ustanka je u tome što je zapalio borbeni plamen i postavio osnove za stvaranje Narodnooslobodilačkog pokreta pod vođstvom KP Jugoslavije. Ovo nije bio kraj borbe, već njen početak, iz koje će, naposlijetku, Crna Gora i Jugoslavija izvojevati dugo sanjanu slobodu.

S obzirom na današnju sveprisutniju reviziju istorije, nepohodno je podsjetiti da su komunisti Jugoslavije ORGANIZATORI ustanka. I tu stoji tačka. Ustanku su se na poziv Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak ODAZVALI i PRIKLJUČILI studenti, inteligencija, seljaci i radnici, kao i određeni broj oficira kraljevske vojske, od kojih će neki nastaviti borbu uz Narodnooslobodilčki pokret, a neki će se kasnije naći rame uz rame sa okupatorom.

Komunistička partija Jugoslavije već je 15. aprila donijela odluku o borbi protiv okupatora, sa ciljem oslobođenja zemlje. Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak formiran je 24. aprila u Veljem Brdu, nedugo poslije kapitulacije Jugoslavije, jer znatan dio ljudi, a posebno onaj okupljen oko komunista, nije prihvatao italijansku okupaciju.

Crnogorski komunisti donijeli su odluku o organizovanoj borbi, koja je zahtijevala prethodne pripreme, obuku, sakupljanje oružja. Svjesni svoje neopremljenosti i vojne nespremnosti za veći otpor, razmišljali su prvenstvo o gerilskoj formi rata, sabotažama, prekidima komunikacija i manjim akcijama.

Pripreme za napad na okupatora trajale su od aprila, ali prelomni trenutak za otvoreni poziv na borbu bio je napad Hitlera na Sovjetski Savez 22. juna.

Tada komunističko rukovodstvo šalje proglas crnogorskom narodu u kojem poziva sve koji žele slobodu, nevezano od političkog opredjeljenja, vjerske ili nacionalne pripadnosti, da im se priključe u borbi.

Crnogorski narode! Narode Boke i Sandžaka!

Zbij, pod rukovodstvom Komunističke partije, koja je jedino bila i ostala vjerna narodu, svoje redove i ostvari čvrsto jedinstvo u borbi protiv okupatora i njihovih slugu, za svoje nacionalno oslobođenje! Ne dozvoli da tvoje redove razbijaju agenti njemačko-italijanskog i englesko-američkog imperijalizma! Do nacionalne slobode možeš doći- udružen sa svim porobljenim narodima Jugoslavije i Balkana- jedino u savezu sa velikom, moćnom i nepobjedivom zemljom socijalizma- Sovjetskim Savezom!

U Crnu Goru 7. jula stiže Milovan Đilas, član Politbiroa CK KPJ, da rukovodi organizacijom ustanka. U Stijeni Piperskoj, 10. jula zasijedao je PK KPJ koji su činili: Milovan Đilas, Božo Ljumović, Blažo Jovanović, Radoje Dakić, Savo Brković, Budo Tomović, Vido Uskoković, Periša Vujošević, Krsto Popivoda i tada je donijeta konačna odluka o podizanju ustanka. KPJ u Crnoj Gori u tom trenutku imala je oko 5000 članova, a kako je većina ljudi bila sa sela i partijske ćelije su organizovane na čitavoj teritoriji Crne Gore, u gotovo svakom selu. Do početka ustanka formirano je 286 grupa sa 6200 boraca. Muškarci su po šumama prolazili vojne obuke, a žene sanitetske kurseve.

Iako je danas uvreženo mišljenje da je Trinaestojulski ustanak počeo kao direktna reakcija na Petrovdanski sabor na kojem je proglašena Nezavisna Crna Gora, kao satelitska tvorevina italijanske uprave, to ipak nije tačno. 

Prvobitni datum ustanka izabran je dosta simbolično- da to bude 14. jul, dan početka Francuske buržoaske revolucije. Međutim, 14.ti je padao u ponedjeljak, a nedjeljom je italijanska vojska odmarala te je na kraju, uzdajući se u faktor iznenađenja i opuštenost Italijana, odlučeno da početak akcija bude 13. jula. 

Zapravo, većina prvih ustanika nije ni bila svjesna održavanja Sabora, jer su već krenuli ka ranije određenim pozicijama, prvenstveno u reonu Cetinjskog i Barskog, te dijelu Podgoričkog i Nikšićkog sreza.

Ipak, Trinaestojulski ustanak je potpuno anulirao odluke donijete na tom Saboru, dajući tako i smrtonosni udarac svim idejama separatista i federalista o nezavisnoj crnogorskoj državi kao fašističkom satelitu. 

Ogranizatori ustanka bili su iznenađeni odzivom naroda- od početnih 6200 uskoro je bilo preko 30 000 ustanika, što je uveliko prevazišlo formu gerilskog rata i preraslo u opštenarodni ustanak.

Ustanici su uspjeli da za kratko vrijeme oslobode veći dio Crne Gore, dok su pod okupacijom ostali Primorje i gradovi koji su pripali Velikoj Albaniji. 

Formirana je Privremena vrhovna komanda nacionalno-oslobodilačkih trupa za Crnu Goru, Boku i Sandžak, a nakon ukidanja okupatroske vlasti u gradovima, formirani su privremeni sreski, gradski i ponegdje seoski odbori ustaničke vlasti.

Uspjehom ustanka bio je zatečen i Josip Broz Tito, koji je oduševljeno poručio ostalim jugoslovenskim narodima da se u svojoj borbi ugledaju na Crnogorce.

Kucnuo je čas da se digne čitav narod u borbu za svoju slobodu! Na ustanak srpski narode! Ugledaj se na crnogorski narod koji je ustao da zbaci okupatorski jaram italijanskih fašista!

Zatečeni su bili i Italijani. Komandant vojne i civilne uprave na Crnom Gorom, Alesandro Pircio Biroli, pisao je Musoliniju:

Držati Crnogorce u pokornosti, u ovim pogoršanim ekonomskim uslovima....zanesene komunističkom ideologijom....pokušati da se održi red obećanjma i ubeđivanjiima- znatno je isto što i orati more, dakle iluzija.

Ipak, višestruko brojnija i opremljenija italijanska vojska za nešto više od mjesec dana povratila je vlast i ugušila ustanak.

Posebno je ovdje zanimljivo i važno istaći emancipatorski karakter ustanka, formiran na principima za koje su se komunisti iz ilegale borili već dvije decenije, a to su: sloboda govora, vjeroispovjesti, udruživanja, zbora i dogovora, a posebno je važno pomenuti da su, tokom ustanka, od strane Privremene komande, pravo glasa prvi put u istoriji našeg naroda, dobile žene. 

Žene su učestvovale u Trinaestojulskom ustanku. Uoči samog ustanka, oko 120 žena je bilo učlanjeno u KPJ, a na važnim pozicijama u mjesnim komitetima bile su Vasa Pavić, Zaga Pavlović, Vjera Kovačević, Danica Marinović, Radmila Nedić, Milica Mušikić, Marija Šoljaga. 

Kada su pozvali na borbu protiv okupatora, Pokrajinski komitet je pozvao i žene da uzmu učešća:

Imperijalistički rat i okupator donijeli su glad vašoj djeci, smrt, zarobljeništvo i odvođenje u logore vaših muževa, braće i sinova, poniženje vas kao žene i prisilno prostituisanje. Ustanite u odbranu vaše časti, u odbranu života vaše djece i povežite vašu borbu sa borbom vaših muževa, braće i sinova! 

One su to i činile kroz sakupljenje i doturanje humanitarne pomoći, hrane i robe zarobljenicima i borcima.

Odlukom Privremene vrhovne komande, od 22. jula 1941. godine, žene su stekle i pravo glasa, koliko god ono kratkog vijeka bilo, s ozbirom na to da je ustanak već u avgustu ugušen. Svoje novostečeno pravo iskoristile su na Skupštini za izbor Odbora narodnog oslobođenja u Beranama. 

U proglasu Privremene vrhovne komande istaknuto je da je Narodnooslobodilčki pokret počeo u Crnoj Gori 13. i 14. jula i da je time iz osnova promijenjen politički položaj, jer je ''jedan dio naroda postao nacionalno slobodan i zasniva svoju vlast na sili moćne narodne oslobodilačke vojske.'' 

Na kraju, ponovo u kontekstu današnjih revizija i prekrajanja istorije, nije na odmet ponoviti: ni partizanski ni četnički pokret nijesu postojali za vrijeme Trinaestojulskog ustanka. Njihova formiranja počinju tek u drugoj polovini 1941. godine- partizanski, koji se razvio uz Narodnooslobodilački pokret koji je nosio luču oslobođenja Jugoslavije i četnički, koji se od svojih početaka stavio na raspolaganje okupatoru.

Živio 13. jul!!