Godina koja je promijenila Crnu Goru

Kod većine nacionalnih Crnogoraca 1918. godina, s pravom, izaziva negativne emocije. Naime, iako iscrpljena u Balkanskim ratovima, krajem jula 1914. godine Crna Gora je mobilisala svoju vojsku, solidarisala se sa Srbijom prije ijedne druge evropske države, i oko osamnaest mjeseci u Prvom svjetskom ratu borila se na strani saveznika. Bila je među osam evropskih država koje su ljeta 1914. godine uzele učešća u ratu, koji će se vremenom pretvoriti u globalni sukob kakav svijet do tada nije zapamtio, ali voljom saveznika 1918. godine nestala je nezavisna crnogorska i stvorena je jugoslovenska država (Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca).

U novostvorenu državu Crna Gora je stupila kao dio Srbije, a odlukama Podgoričke skupštine, novembra 1918. godine, kralj Nikola i dinastija Petrović-Njegoš, koja je duže od dva vijeka vladala Crnom Gorom, zbačeni su sa prijestola. Tako je, za razliku od drugih evropskih država koje su se borile na strani sila Antante, a koje su poslije Prvog svjetskog rata uglavnom nastavile da egzistiraju kao nezavisne države, Crnoj Gori to pravo bilo uskraćeno. Zato je pojmljivo što kod većine nacionalnih Crnogoraca pomen 1918. godine izaziva ogorčenje, a koje se posljednjih godina najbolje očituje kroz parolu „Nikad više 1918!“, čiji je tvorac jedan crnogorski istoričar.

Iako po pitanju 1918. godine kod većine nacionalnih Crnogoraca danas preovlađuje i žal za državom koja je nestala nakon Prvog svjetskog rata, a što je razumljivo s obzirom da su Crnogorci etatisti, da nije bilo 1918. godine Crnogorci bi se, sve su prilike, u nacionalnom smislu i danas većinski deklarisali kao Srbi, a Crna Gora bi vjerovatno bila druga srpska država na Balkanu. Crnogorci su generacijski bili vaspitavani u srpskom duhu. I to ne da budu bilo kakvi, već elitni Srbi.

Najveći zagovornik i utjerivač elitnog srpstva na ovim prostorima bio je upravo knjaz/kralj Nikola I Petrović Njegoš, kome je uspjelo što ni jednom srpskom vladaru nije pošlo za rukom – da izvjesna nekadašnja katolička plemena i bivše Albance ubijedi da su Srbi. I to ne obični, već najbolji Srbi. Zato, sve da su saveznici dozvolili kralju Nikoli da se vrati u Crnu Goru, kao i da je Crna Gora nakon 1918. godine nastavila da egzistira kao nezavisna država, karakter te države nesumnjivo bi bio srpski.

No, zahvaljujući nepametnim postupcima srpske vlasti i nasiljima koje su godinama sa svojim pristalicama u Crnoj Gori vršili nad protivnicima bezuslovnog ujedinjenja, Srbi su dali najveći doprinos rasrbljavanju Crne Gore i nacionalnoj emancipaciji Crnogoraca nakon 1918. godine. Načinom na koji su izvršili ujedinjenje ozlojedili su, duboko ponizili i povrijedili narod koji je 1914. godine prvi uzeo oružje u ruke da brani napadnutu Srbiju.

To potvrđuje i jedan poznati crnogorski komunista, koji je o načinu na koji je izvršeno ujedinjenje, kasnije zapisao: „Premlaćivanje, pa i mučenje zatvorenika, sve do bombaških afera rijetko u Crnoj Gori, ušlo je prekonoć u upotrebu – s razgorijevanjem građanskog rata i uvođenjem srbijanskog policijskog reda. I mada je to bilo formalno zabranjeno, rađeno je naširoko – javno su se jedino događala šaketanja i kundačenja. Kao da je bilo neke mahnite strasti u tome da se batinaju baš Crnogorci, osjetljivi na to više nego na dugogodišnje tamnice i globe najteže, pa čak i na samo strijeljanje. Štaviše, s novom vlašću kao da se uvukla i ideja da je najvažnije protivnika poniziti i da je takvo postupanje u neku ruku potvrda odanosti i čvrstine, pa su se policajci, čak i oni koji su bili intimno protiv takvih metoda, utrkivali, dakako pazeći da ne osakate okrivljenika i da sve ostane u njihovom krugu, kako ne bi prodrlo u novine ili pred parlament. A ako bi negdje izbila pobuna, raspojasanost policajaca se uzimala šaljivo, ako ne i smatrala vrlinom.“

S obzirom na teror koji je bio zaveden u Crnoj Gori nakon 1918. godine, razumljivo je što će se nemali broj Crnogoraca sve više distancirati od srpskog, i sve više potencirati crnogorski identitet. Među onima koji su uvidjeli nepravdu koja je pričinjena Crnoj Gori bila su i djeca pristalica bezuslovnog ujedinjenja i učesnika Podgoričke skupštine.

Nasiljima koje je vršila srpska vlast uporno je radila u korist svoje štete i bespotrebno izazivala nezadovoljstvo kod Crnogoraca, što je konstatovao i komandant Jadranskih trupa: „Nas su dočekali u početku u Crnoj Gori oduševljeno, samo je trebalo imati malo više takta pa to oduševljenje i nadalje održati.“

No, kako se nova vlast prema Crnogorcima nije ponašala mudro i taktično, nakon što je ugušen Božićni ustanak, komandant Jadranskih trupa morao je sa žaljenjem da izvijesti da je u Crnoj Gori ,,nezadovoljstvo sa Srbijom opšte jer su razočarane sve nade: i političke i ekonomske.“ Štoviše, pored toga što je netaktična, kazao je i da vlast nema autoriteta, da su i protivnici režima kralja Nikole, takođe, bili ozlojeđeni postupanjem vlasti, te da će ukoliko se prilike ne promjene „ideja o udruženju sa Srbijom doći nesumnjivo u pitanje“.

A da li je moralo tako? Da je bilo mudrosti kod srpske vlasti naravno da nije. Tim prije, jer su Crnogorci 1918. godine u ogromnoj većini bili za ujedinjenje sa Srbijom. Kada postoji orgomno raspoloženje stanovništva za ujedinjenjem, samo nepametna vlast izdaje naređenja pandurske prirode svojim oficirima „da pri radu u Crnoj Gori ne budu meka srca“, da se crnogorskom kralju ni po koju cijenu ne dozvoli povratak u Crnu Goru, marginalizuju pristalice kralja Nikole, vrši nasilja i netaktično postupa prema stanovništvu koje ih je „oduševljeno dočekalo“.

Da su bili mudriji, Srbi su mogli Crnogorcima da ostave slobodu izbora – hoće li se ujediniti sa njima i stupiti u zajedničku jugoslovensku državu ili ne. S obzirom da je u Crnoj Gori postojalo većinsko raspoloženje za ujedinjenjem, Crnogorci bi zasigurno odlučili da se ujedine sa Srbijom. U tom slučaju, Srbiji niko ne bi mogao prigovoriti da je na nasilan način izvršila ujedinjenje, a Božićnog ustanka vjerovatno ne bi bilo, jer bi odluku o ujedinjenju slobodnom voljom donijeli Crnogorci. No, to su kontrafaktualna promišljanja.

Kako se istoričari ne bave onim što je moglo da bude, već onim što je uistinu bilo, činjenica je da su Srbi nakon 1918. godine kod nemalog broja Crnogoraca definitivno izgubili simpatije, a zbog odluke srpske vlasti da po svaku cijenu ostvari ujedinjenje sa Crnom Gorom. Zato ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom 1918. godine nije bio nikakav epohalan koncept, kako tvrdi jedan istoričar, već najveći poraz srpske ideje u Crnoj Gori. Štoviše, za razliku od kralja Nikole koji je učio svoje podanike da su elitni Srbi, ovo se dešavalo nasiljima koje su sa svojim pristalicama u Crnoj Gori vršili nad protivnicima bezuslovnog ujedinjenja. Ironija istorije je da su Srbi nacionalno osvijestili žitelje Crnih brda i naučili ih da budu Crnogorci. I to je zasigurno najpozitivnija stvar koju je proizvelo ujedinjenje 1918. godine.

Autor je istoričar i saradnik na Univerzitetu Donja Gorica (UDG)