Spomenik crnogorske srednjovjekovne pismenosti i kulture

Prvo fototipsko izdanje značajnog crnogorskog rukopisa, „Cetinjskog psaltira“ iz XV vijeka objavljeno je u izdanju Matice crnogorske i Nacionalne biblioteke Crne Gore „Đurđe Crnojević“. Digitalizovanu verziju „Cetinjskog psaltira“ omogućila je Nacionalna i sveučilišna knjižnica iz Zagreba (NSK) koja ovaj rukopis čuva pod signaturom R–3349, saopšeno je iz Matice Crnogorske.

KKako navode, rukopisni „Cetinjski psaltir“ se prema vodenim znacima na papiru datira u prvu četvrtinu XV vijeka i bio je napisan u nekom od skriptorijuma na Skadarskom jezeru krajem vladavine dinastije Balšića do 1421. godine. Tada su  ovi crnogorski vladari snažno podržavali prepisivanje bogoslužbenih rukopisnih knjiga u skriptorijumima manastira skadarskog basena, navodi se u predgovoru priređivača, Ivana Ivanovića, generalnog sekretara Matice crnogorske i Dragice Lompar, direktorice NB „Đurđe Crnojević“.

– Cetinje u posljednjoj deceniji XV vijeka postaje nova crnogorska prijestonica dinastije Crnojevića, a „Cetinjski psaltir“ je jedna od prvih rukopisnih knjiga donešenih u biblioteku novoosnovanog Cetinjskog manastira, kao sabornog hrama već oficijalizovane Crnogorske pravoslavne crkve. Formiranje manastirske biblioteke s rukopisnim knjigama i aktiviranje prepisivačke književne djelatnosti je bila osnova za uspostavljanje Cetinjskog duhovnog i književnog centra kao novog središta crnogorske pismenosti. „Cetinjski psaltir“ je stoga služio i kao predložak za nove prepise ove važne starozavjetne biblijske knjige – navode priređivači ovog spomenika crnogorske srednjovjekovne pismenosti i duhovnosti.

Izdanje prati pogovor na crnogorskom i engleskom jeziku istaknutog crnogorskog medievaliste prof. dr Božidara Šekularca koji je obavio kodikološki opis ovog rukopisa i bio od velike pomoći prilikom realizacije čitavog projekta. O značaju „Psaltira“ kao bogoslužbene knjige najbolje govori činjenica da je broj njegovih izdanja veći od cjelokupnog broja svih ostalih bogoslužbenih knjiga XV–XVI vijeka, navodi Božidar Šekularac i dodaje da ovo djelo, pored religiozno-filozofske važnosti, ima poseban značaj u redovnom liturgijskom životu crkve.

Psaltir je bogoslužbena knjiga, odnosno jedna od biblijskih knjiga Starog zavjeta, koju čine pjesme ili psalmi. Ukupno ima 150 psalama, podijeljenih u 20 katizmi, a svaka katizma se završava doksologijom „Slava Otcu i Sinu i Svetome Duhu“. Na slovenski jezik su ga preveli sveslovenski prosvetitelji sveti Ćirilo i Metodije. Rukopisni tekst rađen je na dva stupca: lijevi – pisan krupnijim poluustavom koji donekle prelazi u brzopis, a desni (tumačenja) – sitnije pismo sličnog tipa, s različitim brojem redaka što je zavisilo od opširnosti „tolkovanija“. Cetinjski psaltir pisan je na papiru dimenzija 27,5 x 20 cm, dok je obim rukopisa 221 list.

– Psalmi, koji su se u jevrejskoj crkvi pjevali još u doba cara Davida pri bogosluženju, priješli su kod prvih bogoslužbenih sastanaka i u hrišćansku crkvu. Već poslije Hristovog Vaznesenja, njegovi učenici su s prvim vjernicima u Solomonovom odjeljenju Jerusalimskog hrama prisustvovali bogosluženju uz pjevanje psalama, čitanje s tumačenjem Svetog pisma. Ni danas u liturgijskom tipiku pravoslavne crkve nema nijednog bogosluženja na kojem se ne čitaju ili pjevaju pojedini psalmi ili grupa psalama. U književnosti je čak stvoren tzv. „psaltirski stil“ u rječniku, frazeologiji, pjesničkoj stilizaciji i sadržini književnog stvaralaštva sa svim troparima i figurama, koje je slovenska pismenost preuzela iz grčkih originala – navodi Šekularac i dodaje da imajući u vidu da su na Cetinju pri dvoru Crnojevića radili skriptorij i štamparija, „nije bez osnova tvrdnja da je ovaj rukopis Cetinjskog psaltira s tumačenjima poslužio cetinjskim pisarima i štamparima kao uzorak po kome su radili, tim prije što je sadržaj teksta gotovo isti.“

Fototipsko izdanje „Cetinjskog psaltira“ štampano je u tiražu od 300 numerisanih primjeraka. Pored dosadašnih fototipskih izdanja Matice crnogorske i Nacionalne biblioteke Crne Gore „Đurđe Crnojević“ ovo djelo dodatno svjedoči i kontinuitetu i dometima crnogorske nacionalne kulture, pismenosti i duhovnosti.