Ugrožavanje evropske budućnosti Crne Gore: Šta predstavlja Zakon o stranim agentima

Zahtjev Nove srpske demokratije za hitno uvođenje Zakona o stranim agentima predstavlja ozbiljnu prijetnju za evropske integracije Crne Gore. Taj zakon je ključni alat koji autokratski režimi primjenjuju u cilju gušenja slobode govora i urušavanja demokratije. Digitalni forenzički centar (DFC) je kroz analize i studije, koje tretiraju ruski maligni uticaj u Crnoj Gori, upozoravao na djelovanje ruskih i srpskih proksi aktera, posebno naglašavajući problematiku Zakona o stranim agentima.

Rusija i Zakon o stranim agentima

Zakon o stranim agentima se primjenjuje u Rusiji od 2012. godine i više puta je revidiran tokom protekle decenije kako bi uključio sve veći broj potencijalnih ciljeva za diskriminaciju koju država sprovodi. Do danas je više od 500 organizacija, novinara, aktivista, umjetnika i drugih javnih osoba dobilo taj status. Trenutno se svaka organizacija, medij ili pojedinac mogu označiti kao strani agent jednostavno time što će ih rusko Ministarstvo pravde proglasiti da su pod stranim uticajem, ili zbog primanja bilo koje svote novca iz inostranstva (ili iz entiteta koji sam prima strane fondove). Kategorije koje mogu biti prepoznate kao strani agenti su: rusko ili strano pravno lice, bez obzira na njegovu organizacijsku i pravnu formu; javno udruženje koje djeluje bez osnivanja pravnog lica, drugo udruženje pojedinaca, struktura iz inostranstva bez osnivanja pravnog lica; pojedinci, bez obzira na njihovu nacionalnost, neprofitne organizacije, medijske platforme i pojedinačno ruski građani, uključujući novinare i aktiviste.

Skoro svi nezavisni mediji su već eliminisani. Većina nezavisnih novinara je primorana da bježi iz zemlje, a kao rezultat antimedijskih zakona, novinari i drugi aktivisti dobijaju veoma oštre zatvorske kazne. Nijedan novinar nije zaštićen od prijetnji ozbiljnim optužbama prema nejasno formulisanim represivnim zakonima koji se često usvajaju preko noći. Mnogi zakoni koji se odnose na slobodu izražavanja, a koji su usvojeni u posljednjim godinama – uključujući zakone o kleveti i lažnim vijestima – su izmijenjeni kako bi bili uključeni u Krivični zakonik na početku pandemije COVID-19. Invazija na Ukrajinu je dala novi podsticaj ovom procesu, pri čemu je Ruski parlament usvojio amandmane prema kojima je lažna informacija o ruskim oružanim snagama i svakom drugom ruskom državnom tijelu koje djeluje u inostranstvu sada kažnjiva zatvorom do 15 godina.

Ruski proksiji

Po ugledu na Rusiji brojni autokratski režimi širom svijeta koriste identičan zakonski mehanizam da učvrste vlast i uguše bilo kakav disonantan ton. Pod vođstvom predsjednika Aleksandra Lukašenka, bjeloruska vlada je 2011. godine uvela izmjene koje su uspostavile krivičnu odgovornost za lokalne nevladine organizacije (NVO) koje primaju strane grantove i donacije ako se time krši lokalno zakonodavstvo. Takođe im je bilo zabranjeno da drže sredstva u stranim bankama. Iste godine izmijenjen je Krivični zakonik, proširujući definiciju državne izdaje na bilo koji oblik pomoći stranih država ili organizacija ako može ugroziti nacionalnu bezbjednost Bjelorusije. Ovo je dodatno povećalo rizike za NVO i civilno društvo. U posljednjim godinama, Lukašenko je nastavio da pooštrava kontrolu nad civilnim društvom. Dekretima izdatim 2015. i 2020. godine pooštreni su izvještajni zahtjevi za primljene strane donacije i ograničeni tipovi pomoći, uz zabranu stranog finansiranja u oblastima umjetnosti, naučnih istraživanja i ljudskih prava. Odjeljenje za humanitarna pitanja je dobilo veća ovlašćenja da nadgleda upotrebu stranog finansiranja, prioritetno za projekte koje odobri država. U januaru 2023. godine, Lukašenkov režim je tajno usvojio Zakon o konfiskaciji imovine građana uz kasnije obrazloženje da je to odgovor na neprijateljske akcije. Zloupotrebama ovih zakona Lukašenkov autokratski režim je uspio da u potpunosti uguši slobodu govora i bilo koji vid opozicionog djelovanja, uz hapšenje brojnih novinara, pripadnika NVO sektora, građanskih aktivista i opozicionih političara.

Gruzija je najupečatljiviji primjer štetnih posljedica Zakona o stranim agentima. Proruska proksi vlast u Gruziji, iskoristila je institucionalnu prednosti i usvojila Zakon prema kojem se organizacije koje dobijaju više od 20 odsto sredstava iz inostranstva moraju registrovati kao strani agenti. Donošenje zakona je prouzrokovalo velike proteste u zemlji i dodatnu destabilizaciju društva. EU je prekinula pristupne pregovore sa Gruzijom, pa je proevropska agenda u toj zemlji zaustavljena.

Nakon izglasavanja Zakona o stranim agentima u Gruziji, zagovornici njegovog donošenja su pokušali da relativizuju njegove diskriminatorske i antievropske odredbe upoređujući ga sa američkim Zakonom o registraciji stranih agenata (FARA). Američki zakon izglasan je 1938. godine s ciljem suzbijanja nacističke propagande. Za razliku od ruskog ili gruzijskog, taj Zakon ne obavezuje organizacije civinog društva da se registruju isključivo na osnovu finansiranja iz inostranstva. Takođe, u skladu sa FARA, ne cenzurišu se ili finansijski kažnjavaju organizacije koje se ne slažu sa zvaničnom politikom SAD. Međutim, proruski proksi akteri koristili su postojanje tog Zakona da u svojim državama realizuju agendu koja je u suprotnosti sa evropskim vrijednostima i sprovedu autoritarne tendencije, gušeći slobodu civilnog društva i ograničavajući djelovanje nezavisnih medija i nevladinih organizacija.

Mađarska koja je članica Evropske unije pokušava se ugledati na Rusiju kroz usvajanje Zakona o odbrani nacionalnog suvereniteta u decembru 2023. godine i osnivanjem Kancelarije za zaštitu suvereniteta u februaru 2024. godine koja ima zadatak da prikuplja informacije o svim grupama ili pojedincima koji imaju koristi od stranog finansiranja i utiču na javnu raspravu. Evropska komisija je u oktobru 2024. godine saopštila da će tužiti Mađarsku Međunarodnom sudu pravde u Hagu radi mogućih kršenja prava na privatnost i slobodu izražavanja i udruživanja zbog donošenja tog Zakona. Mađarska je sličan zakon, s ciljem obračuna sa organizacijama koje se finansiraju iz inostranstva, usvojila 2017. godine, ali je on poništen 2021. godine nakon što je Evropski sud pravde ustanovio da nije u skladu sa propisima Evropske unije.

Sličan zakon priprema se i u Slovačkoj. Zakon koji je usvojen u prvom čitanju u aprilu 2024. godine tretirao bi organizacije koje iz inostranstva prime više od pet hiljada eura kao organizacije sa stranom podrškom. Tekst zakona predviđa da nevladine organizacije moraju vlastima davati podatke o identitetu donatora, a predviđa se i mogućnost da Ministarstvo unutrašnjih poslova novčano kazni ili rasformira one koji ne rade u skladu sa zakonom. Iz Evropske unije su poručili Slovačkoj da bi zbog usvajanja tog zakona mogla dobiti sankcije iz EU.

Svi pomenuti zakoni su modelirani po ruskom Zakonom o stranim agentima, a usvojeni su od strane ruskih proksi vlasti ili vladajućih elita koje gaje simpatije prema režimu Vladimira Putina. Evropski sud za ljudska prava je u junu 2022. godine jednoglasno presudio da je ruski zakon o stranim agentima prekršio Evropsku konvenciju o ljudskim pravima uskraćujući slobodu okupljanja i udruživanja.

Zapadni Balkan

Ruski maligni uticaj je snažno prisutan u regionu Zapadnog Balkana, a jedan od načina ispoljavanja tog uticaja je promocija ruskog autoritarnog sistema vladavine. Predsjednik Republike Srpske (RS) Milorad Dodik je u nekoliko navrata najavljivao uvođenje zakona o stranim agentima u tom bosanskohercegovačkom entitetu. Međutim, u maju 2024. godine objavio je da je Prijedlog zakona o posebnom registru i javnosti rada neprofitnih organizacija povučen iz skupštinske procedure. Dodik je saopštio da je Republika Srpska opredijeljena evropskom putu, dodajući da je zakon povučen radi dodatnih usaglašavanja i usklađivanja sa evropskom praksom, kao i da će nakon toga zakon biti ponovo vraćen u proceduru. Prijedlogom Zakona se predviđala posebna prismotra i mogućnost zabrane rada za nevladine organizacije koje se finansiraju iz inostranstva, zabrana političkih aktivnosti, potreba za dodatnom registracijom i slanjem finansijskih izvještaja.

U Srbiji vladajuće strukture konstantno targetiraju opozicione medije i nevladin sektor kao strane plaćenike, dok pojedini proruski i prosrpski mediji i krajnje desničarske strukture u Crnoj Gori na identičan način targetiraju NVO sektor u cilju kreiranja ambijenta straha i nesigurnosti. Ruski proksiji u regionu na ovaj način teže da dodatno promovišu autoritarne vrijednosti na Zapadnom Balkanu.

DFC u kontinuitetu ukazuje na problem stranog miješanja koji za cilj ima urušavanje demokratije i promjenu evroatlantskog kursa Crne Gore. Zahtjev za uvođenje Zakona o stranim agentima je posljednji eklatantan primjer te namjere. Očigledno je da proruske i prosrpske strukture koje su dio vlasti u Crnoj Gori takvim predlozima teže da zaustave proces demokratizacije Crne Gore i njen evropski put, promovišući upotrebu sredstava i metoda iz arsenala zvaničnog Kremlja.

Zastupnici rusko-srpskog uticaja koji su dio aktuelne parlamentarne većine u Crnoj Gori pokušavaju pomjeriti granice i po već ustanovljenoj metodologiji postepenog privikavanja crnogorskog društva na do juče neprihvatljive stavove i nezamisliva rješenja realizovati inicijativu čiji je cilj gušenje organizacija civilnog društva i nezavisnih medija koji promovišu vrijednosti u skladu sa proklamovanim nacionalnim interesima i strateškim ciljevima koji se ogledaju kroz proces evropskih i evroatlantskih integracija Crne Gore. Na taj način bio bi otvoren dodatni prostor za potpuno neometano djelovanje autokratskih režima, prije svih onog u Beogradu i Moskvi čija agenda, pored ostalog, podrazumijeva i uskraćivanje evropske budućnosti građanima Crne Gore. Blokiranje evropskog puta Crne Gore je jasan cilj Rusije koji je i javno saopštio doskorašnji ambasador Ruske Federaciju Crnoj Gori.

U Crnoj Gori nažalost ne postoji institucionalna borba protiv stranog miješanja i dezinformacija. Jedina brana od tih antidemokratskih pojava u crnogorskom društvu su organizacije kao što je Digitalni forenzički centar.