Ako Evropa nastavi da udovoljava sopstvenoj krajnjoj desnici, kako može da se suprotstavi Trampu?

Evropski lideri su povučeni ka desnici po pitanjima migracija, klimatske krize i Izraela. Njihova slabost podriva demokratske principe na kojima je EU izgrađena, napisali su u današnjoj Guardianovoj analizi Tu Ngijen, zamjenica direktora Centra Žak Delor na Hertie School u Berlinu i Janik Jansen, stručnjak za politiku u istom institutu.

Kada je Ursula fon der Lajen 2019. godine predstavljala svoju kandidaturu za predsjednicu Evropske komisije, stavila je „evropski put“ u srž svog apela. Pod njenim vođstvom, rekla je, Evropa bi bila principijelna sila zasnovana na multilateralizmu, fer trgovini i poretku zasnovanom na pravilima, koja čvrsto i ujedinjeno stoji protiv autoritarizma, protekcionizma i politike nultog zbira.

Šest godina kasnije, ona ponovo poziva Evropu da se „bori“ za tu budućnost. Ali vizija brzo blijedi. Ovo ljeto donijelo je niz negativnih naslova koji su kritikovali „ponižavanje“ Evrope; bilo je najgore u godinama, ako ne i u vijeku, ocijenili su neki kritičari. Svi su ukazivali na istu stvarnost: evropski lideri, plašeći se trgovinskog rata i gubitka američke podrške Ukrajini, popustili su pred listom želja administracije Donalda Trampa i ostavili svoj arsenal carinskih protivmjera netaknutim. Preplavili su američkog predsjednika pohvalama i pozdravili sporazum koji nije bio ni izbliza uravnotežen. Prikazan kao pragmatizam, mnogima u Evropi je djelovao kao predaja.

Ali problem je mnogo dublji od neuravnoteženog trgovinskog „sporazuma“. Očigledna Evropa pred Trampom simbolizuje širi problem. EU lideri i institucije ne popuštaju samo rastućem autoritarizmu preko Atlantika. Oni takođe rutinski udovoljavaju krajnje desničarskim snagama kod kuće. Time potkopavaju same vrijednosti i principe – demokratiju, vladavinu prava, otvorena tržišta i odgovornost prema klimi – koje tvrde da zastupaju. I često, s tonom moralne nadmoćnosti, podsjećaju druge da slijede njihov primjer.

Ovaj obrazac se vidi u nekoliko oblasti politike.

U posljednjih nekoliko godina, politika migracija EU postala je jasan pokazatelj kako su evropske vrijednosti skrenule. Pod pritiskom krajnje desnice, evropske vlade i institucije predstavljaju migracije kao prijetnju, umjesto kao izvor snage za društva i ekonomije Evrope. To ima posljedice po vladavinu prava i ljudska prava. Nezakonite odbijanja migranata se rutinski tolerišu. NVO koje obavljaju spasilačke misije u Sredozemnom moru nailaze na opstrukciju. A „migracioni sporazumi“ s državama poput Tunisa u praksi prebacuju evropsku odgovornost na vlade koje otvoreno krše ljudska prava. Šengenski sporazum, nekada simbol evropske integracije, rizikuje da postane kolateralna šteta dok privremene granične kontrole postaju polupermanentne u nekoliko zemalja EU pod izgovorom migracionog pritiska.

Slična politička dinamika počinje da potkopava klimatske ambicije EU. Evropski zeleni plan, nekada hvaljen od Fon der Lajen kao „evropski trenutak čovjeka na Mjesecu“, sve više postaje žrtva krajnje desničarske kampanje koja klimatske politike prikazuje kao elitistički namet koji opterećuje poljoprivrednike, biznise i obične građane. Stranke desnog centra, željne da iskoriste trenutak, pridružuju se tom trendu. One se zalažu za evropske klimatske ambicije, ali umjesto da jasno istaknu ekonomske i društvene koristi Zelenog plana i učestvuju u ozbiljnoj debati među demokratskim snagama o najboljem putu naprijed, ove stranke sve više biraju da ublaže ili odlože ključne mjere – čak i ako to znači da se usklade s krajnje desnim partijama, daleko od demokratskog centra EU.

Mnoge od ovih odluka se brane u ime pragmatičnog realizma. Popuštanje Trampu, kažu neki, daje Evropi vrijeme, jer otklanjanje rizika, jačanje odbrane i sprovođenje dubljih reformi ne može se desiti preko noći. Stroža migraciona politika se predstavlja kao odraz volje preopterećenog naroda, bez obzira na moguće kršenje ljudskih prava. Klimatske ambicije se usporavaju dok ekonomski rast i inovacije „ne stignu“. A budući da su izbori uvijek negdje u EU na vidiku, mnoge mainstream stranke upozoravaju da moraju da se bave „stvarnim pitanjima“ birača ili rizikuju da prepušte pobjedu krajnjoj desnici.

Pod pritiskom illiberalnih snaga kod kuće i u inostranstvu, lideri sve češće odlučuju da zamijene dugogodišnje principe za iluziju stabilnosti. Međutim, istorija pokazuje da ova strategija ograničavanja štete ne može pridobiti autoritarne aktere. Svaka ustupka takođe polako uklanja stigma koja je nekada držala krajnje desničarske ideje na marginama. Ono što je nekada bilo ekstremno, sve više se tretira kao normalno, stavljajući vladavinu prava i demokratiju pod pritisak širom kontinenta.

Problem više nije ograničen na specifične oblasti politike ili pojedine države članice poput Mađarske ili Slovačke. Od njemačkih lokalnih vlasti koje pokušavaju da uguše pro-palestinske demonstracije, italijanske premijerke koja diskredituje sudstvo zbog blokiranja svojih migracionih politika, Evropske narodne partije koja u Briselu vodi kampanju za delegitimizaciju NVO, do nekoliko vlada EU koje pozivaju na reinterpretaciju Evropske konvencije o ljudskim pravima, opasan obrazac se pojavljuje širom EU.

Kada evropski lideri počnu da tretiraju osnovna prava, sudove i civilno društvo kao prepreke volji naroda, otvaraju vrata opasnom klizanju, gdje poštovanje vrijednosti prelazi iz obaveze u diskreciju.

Nigdje ova selektivna primjena vrijednosti nije vidljivija nego u odgovoru EU na Gazu. Njeno stalno nepreduzimanje značajnih mjera protiv očiglednih kršenja ljudskih prava i međunarodnog prava od strane Izraela rizikuje da ostavi trajnu mrlju na njenoj globalnoj kredibilnosti. Čak i zamrzavanje bilateralne podrške Izraelu od strane predsjednice komisije i predlog za sankcionisanje ekstremističkih ministara i nasilnih naseljenika, te djelimično obustavljanje EU-Israel asocijacije, uslijedilo je tek nakon dvije godine nečinjenja.

Evropa ne smije zaboraviti osnovnu istinu: vrijednosti i principi nisu luksuz koji se može ostaviti po strani kada pritisak raste. Njihova odbrana nije naivni idealizam – to je strateška nužnost, kako bi se suprotstavila autoritarizmu kod kuće i oblikovala svijet zasnovan na pravilima i multipolarnost u inostranstvu.

Ako evropski lideri ostanu pasivni i tihi, nadajući se da će Tramp jednostavno nestati, rizikuju da izgube ne samo dostojanstvo, već i političku moć. Time dozvoljavaju krajnje desničarskim snagama da popune prazninu i trajno pomjere balans. Globalno, jedini održivi put je izgradnja novih partnerstava – ali ona će se ukorijeniti samo ako Evropa ostane ujedinjena i brani vrijednosti koje tvrdi da zastupa s istom odlučnošću koju traži od drugih. Isto važi i kod kuće: udovoljavanje krajnjoj desnici usvajanjem krajnje desničarskih politika ne neutralizuje ekstremizam: ono ga legitimizuje i ispija unutar same unije. Umjesto toga, Evropa mora aktivno da promoviše pluralizam, vladavinu prava, otvorena društva i klimatske akcije kao izvore snage.

Ako „evropski put“ treba da znači išta, Evropa konačno mora da se izbori za ono za šta se zalaže – ne samo riječima, već i djelima.