Ružičasta sjećanja ne vode iza rešetaka

Na portalu IN4S osvanuo je tekst koji ne bi trebalo da promakne ljubiteljima pravno-političke fantastike. 

U njemu se tvrdi da bi crnogorski reditelj Danilo Marunović, „i njegova ekipa“, u nekoj zamišljenoj epizodi života u Evropskoj uniji, bili iza rešetaka.

Krivica? Navodno širenje komunističke ideologije, koja se, po tvrdnji teksta, u evropskom pravnom okviru tretira jednako strogo kao nacistička propaganda. 

Članak je prenijet i na Portalu 083. 

Šta je tačno „zločin“ koji se Marunoviću stavlja na teret, ostaje misterija – konkretni primjeri širenja komunističke misli u tekstu ne postoje, ali to ne sprečava autore da presudu izreknu bez suđenja: zbog „retro priča i sipanja mržnje kroz ružičasto jugoslovenstvo“, protagonisti bi, tvrde, završili u zatvorskoj ćeliji, a bogami i trpezariji. 

U ovom tekstu nećemo ulaziti u to da li Marunović zaista širi komunizam, jugonostalgiju, retro romantiku, niti tumačiti ideološke nijanse njegove estetike.  

Naš fokus je skromniji, ali konkretniji: da li se u Evropskoj uniji zaista može završiti u zatvoru zbog ovakvih prestupa. 

Kontekst kao ključ razumijevanja zabrana 

Autori teksta pozivaju se na nedavne izmjene krivičnog zakonodavstva u Češkoj Republici, prema kojima se širenje i promovisanje komunističke ideologije tretira na isti način kao i nacistička propaganda. Prema važećim odredbama, takva djela mogu, u određenim okolnostima, dovesti do zatvorskih kazni. 

Zvuči ozbiljno, barem na prvi pogled. Ali kao i svaki pravni akt koji se koristi kao temelj dalekosežnih političkih zaključaka, i ovaj zahtijeva nešto više konteksta. Jer bez njega, granica između pravne argumentacije i ideološke manipulacije lako se briše. 

Dvadeseti vijek u Evropi bio je duboko obilježen totalitarnim režimima, ostavljajući složeno nasljeđe s kojim se mnoge evropske države i dalje suočavaju. To podrazumijeva napore da se suoče sa zločinima počinjenim pod tim režimima i da ih osude. Evropska unija i Savjet Evrope često naglašavaju važnost istorijskog sjećanja i osude totalitarnih ideologija, uključujući nacizam i komunizam. Praška deklaracija iz 2008. godine, na primjer, poziva na sveevropsko priznanje nacističkih i komunističkih režima kao najvećih katastrofa 20. vijeka, na ravnopravan tretman svih žrtava totalitarizama, kao i na otvaranje javne debate o političkoj i komercijalnoj zloupotrebi komunističkih simbola. Rezultat ovog pristupa bila je i odluka Evropskog parlamenta da 23. avgust proglasi Evropskim danom sjećanja na žrtve staljinizma i nacizma (Black Ribbon Day), kao zajednički datum sjećanja na sve žrtve totalitarnih režima. 

Zemlje bivšeg Istočnog bloka, koje su decenijama bile iza Gvozdene zavjese pod snažnim uticajem staljinizma i sovjetske ideološke kontrole, danas se suočavaju s izazovom istorijskog obračuna s totalitarnim nasljeđem. Nakon pada komunizma, neke od njih – poput Češke Republike – preduzele su konkretne zakonodavne korake kako bi osudile zločine bivših režima. Češka je još 1993. godine zakonom proglasila komunistički režim nezakonitim, a Komunističku partiju kriminalnom organizacijom, što je kasnije potvrdio i Ustavni sud. Najnoviji zakonski amandman, kojim se formalno izjednačava promovisanje komunizma i nacizma, doživljen je kao simbolična satisfakcija za žrtve političke represije – uključujući disidente koji su bili zatvarani ili pogubljeni. Iako se ove mjere prikazuju kao oblik istorijske pravde, kritičari upozoravaju da postoji rizik od političke instrumentalizacije zakona i potencijalnog narušavanja slobode govora. Ova napetost između potrebe da se prošlost pravno osudi i obaveze da se očuvaju demokratske slobode, predstavlja jedno od ključnih pitanja u postkomunističkom suočavanju s prošlošću. 

Slične mjere preduzete su i u Poljskoj, Litvaniji, Letoniji i drugim državama, koje su zabranile upotrebu komunističkih simbola, javno promovisanje komunističke ideologije, pa čak i sviranje sovjetske himne, tretirajući ih kao oblik totalitarne prijetnje. Pravni status komunističkih simbola u drugim postkomunističkim zemljama je legalan, ali često popraćen temeljnim pravnim okvirima koji osuđuju totalitarne prakse i zločine počinjene od strane komunističkih režima. 

Iz ovoga se vidi da pravni napori za zabranu komunističkih simbola u postkomunističkim zemljama nijesu jedinstveni, već su duboko uslovljeni specifičnim istorijskim iskustvom i političkom osjetljivošću svake države.  

Litvanija i Letonija, na primjer, eksplicitno zabranjuju javno prikazivanje simbola Sovjetskog Saveza i nacističke Njemačke, poput zastava, grbova, uniformi i himni, fokusirajući se na simbole konkretne istorijske traume sovjetske okupacije. Istovremeno, obje zemlje u zakonima dosljedno uključuju izuzetke za obrazovne, naučne i umjetničke svrhe, kako bi se izbjegla prekomjerna ograničenja koja bi mogla ugroziti akademsku slobodu i pravo na javnu debatu. Takav pristup pokazuje nastojanje da se istorijska pravda i demokratske vrijednosti grade paralelno, a ne nauštrb jedne ili druge. 

Na drugoj strani, Njemačka zabranjuje upotrebu simbola isključivo u kontekstu neustavnih ili zabranjenih organizacija, prvenstveno nacističkih. Jedna od zabranjenih je i ugašena Komunistička partija Njemačke (KPD) pa su tako zastava i grb KPD-a i dalje zabranjeni, dok se univerzalni simbol srpa i čekića može legalno koristiti, sve dok nije povezan sa takvim organizacijama. Ovakav pristup pokazuje da je njemački pravni okvir usmjeren na sankcionisanje konkretnih prijetnji ustavnom poretku, a ne na generalnu zabranu komunističkih ideja ili simbola. 

Mađarska je još 1993. godine zabranila javnu upotrebu pet simbola totalitarnih režima: svastike, SS runa, strelastog krsta, srpa i čekića te crvene petokrake. Zabrana uključuje izuzetke za umjetničke, naučne i obrazovne svrhe. Iako su Evropski sud za ljudska prava (u presudama Vajnai v. Hungary 2008 i Fratanoló v. Hungary 2011) i Ustavni sud Mađarske 2013. ocijenili ovu zabranu kao nesrazmjerno ograničenje slobode izražavanja, zakon nije povučen. Naprotiv, 2017. je predloženo njegovo proširenje i na komercijalnu upotrebu – ciljajući, između ostalog, brendove poput Heinekena – kako bi se spriječila normalizacija totalitarnih simbola u svakodnevnom životu. 

EU i nasljeđe komunizma 

Kada se izađe sa terena postkomunističkih država, situacija na nivou Evropske unije je bitno drugačija. Evropska unija ne posjeduje jedinstveni, harmonizovani pravni okvir koji bi zabranjivao komunističku propagandu u svim državama članicama. Umjesto toga, odnos prema komunističkoj prošlosti uglavnom je prepušten nadležnosti država članica, što rezultira znatnim varijacijama u zakonodavnim rješenjima. 

Iako ne postoji univerzalni zakon koji kriminalizuje širenje komunističke ideologije, EU je zauzela jasan politički i moralni stav. Evropski parlament je kroz više rezolucija osudio sve totalitarne režime, uključujući nacizam, fašizam, staljinizam i komunizam. Međutim, te rezolucije imaju političku, a ne obavezujuću pravnu snagu. 

Ključni pravni instrument na ovom polju je Okvirna odluka Savjeta EU 2008/913/JHA, čiji je cilj borba protiv rasizma i ksenofobije kroz kriminalizaciju javnog negiranja, opravdavanja ili grubog umanjivanja genocida, zločina protiv čovječnosti i ratnih zločina. Odluka obavezuje države članice da krivično sankcionišu „javno odobravanje, negiranje ili grubo umanjivanje zločina genocida, zločina protiv čovječnosti i ratnih zločina“, kako su definisani u čl. 6, 7. i 8. Statuta Međunarodnog krivičnog suda (ICC), kao i u članu 6. Povelje Međunarodnog vojnog tribunala u Nirnbergu (IMT). Iako se u praksi fokus najčešće zadržava na nacističkim zločinima, ovako postavljena pravna osnova omogućava potencijalno obuhvatanje i zločina počinjenih pod komunističkim režimima – ukoliko se uklapaju u pomenute međunarodne definicije.  

Međutim, važno je naglasiti da evropske institucije izričito priznaju da su politike sjećanja i krivično zakonodavstvo u nadležnosti država članica. To znači da ne postoji obaveza na nivou EU da se širenje komunističke ideologije kriminalizuje na način kako se to čini s negiranjem Holokausta ili veličanjem nacističkih zločina.  

Uprkos političkoj osudi totalitarnih režima, pravni odgovori na nasljeđe komunizma ostaju raznoliki i nerijetko duboko ukorijenjeni u nacionalnim istorijskim iskustvima, pravnim tradicijama i društvenim podjelama. Zakon poput onog usvojenog u Češkoj, kojim se širenje komunističke ideologije eksplicitno kriminalizuje i izjednačava s nacističkom propagandom, ne predstavlja implementaciju evropskog prava, već primjer nacionalne zakonodavne inicijative koja odražava domaći politički i istorijski kontekst. 

 Praksa Evropskog suda za ljudska prava 

Evropski sud za ljudska prava (ESLJP) ima ključnu ulogu u tumačenju ravnoteže između slobode izražavanja i dozvoljenih ograničenja, na osnovu člana 10 Evropske konvencije o ljudskim pravima. Ova odredba štiti čak i izražavanje ideja koje mogu „uvrijediti, šokirati ili uznemiriti“, ali nije apsolutna – ograničenja su dozvoljena ako su propisana zakonom i „neophodna u demokratskom društvu“. Istovremeno, član 17 Konvencije zabranjuje zloupotrebu prava, čime se isključuje zaštita govora koji ugrožava osnovne vrijednosti demokratskog poretka, poput negiranja Holokausta ili veličanja nacističkog režima. 

U praksi ESLJP pravi jasnu razliku između nacističkih i komunističkih simbola. Kada je riječ o nacističkim simbolima, Sud primjenjuje strog pristup. U predmetima poput Nix v. Germany, Sud je podržao nacionalne zabrane prikazivanja nacističkih obilježja, čak i kada se koriste u anti-rasističkom kontekstu. Iako je Sud prihvatio da podnosilac inicijative nije imao namjeru širiti totalitarnu propagandu, pozivati na nasilje niti širiti govor mržnje, i da je moguće smatrao da doprinosi javnoj debati, ipak je presudio da domaći sudovi nijesu prekršili Konvenciju. Ključno za odluku bilo je to što je slika Himlera sa svastikom korišćena na upadljiv način, kao vizuelni “mamac”, bez jasnog i nedvosmislenog odbacivanja nacističke ideologije. Sud je konstatovao da je njemačko zakonodavstvo u tom pogledu jasno: čak ni kritička upotreba nacističkih simbola ne izuzima od krivične odgovornosti, osim ako ne postoji izričita osuda nacizma. 

Međutim, kada su u pitanju komunistički simboli, pristup Suda je znatno suzdržaniji i kontekstualniji. U presudi Vajnai protiv Mađarske (2008), ESLJP je utvrdio povredu slobode izražavanja jer je demonstrant bio kažnjen zbog nošenja crvene zvijezde. Sud je zaključio da takva zabrana nije bila „neophodna u demokratskom društvu“, posebno jer crvena zvijezda ima višestruka značenja i nije predstavljala neposrednu prijetnju demokratskom poretku. Ova presuda ukazuje da se zabrane komunističkih simbola moraju temeljiti na jasnoj i neposrednoj opasnosti, a ne na opštoj političkoj osudi. 

Ova diferencijacija otvara pravni i filozofski jaz između pristupa ESLJP-a i nekih nacionalnih zakonodavstava – poput nedavnog zakona u Češkoj kojim se komunistička ideologija izjednačava s nacizmom. Iako ESLJP još nije odlučivao o ovom konkretnom zakonu, njegova dosadašnja praksa, uključujući i slučaj Vajnai, sugeriše da bi široke ideološke zabrane – koje ne podrazumijevaju direktno podsticanje nasilja, mržnje ili negiranje konkretnih zločina – mogle biti proglašene nesrazmjernim ograničenjem slobode izražavanja. 

Istovremeno, ESLJP se suočava s kritikama zbog nedosljednosti u primjeni pravnih standarda. Dok se nacistički simboli gotovo automatski isključuju iz zaštite člana 10, komunistički i drugi totalitarni simboli prolaze „analizu na osnovu štetnosti“. Takva „diferencijalna obrada“, prema nekim analitičarima, odražava širi evropski konsenzus o osudi nacizma, koji ne postoji u istoj mjeri kada je riječ o komunizmu.  

ESLJP brani široku slobodu izražavanja, ali istovremeno dozvoljava ograničenja u slučajevima govora koji predstavlja direktnu prijetnju demokratskom poretku. Za razliku od pravne prakse u nekim istočnoevropskim državama, Sud se uzdržava od blanketnih zabrana političkih simbola i ideologija, preferirajući individualnu analizu konkretnog konteksta i efekta. To stvara složeno pravno sivo područje i potencijal za buduće izazove ovim nacionalnim zabranama pred međunarodnim sudovima. 

Nema zatvora za „ružičasto jugoslovenstvo“ 

 Pa da li bi, u konačnici, Danilo Marunović i ostali obuhvaćeni “optužnicom” In4s-a završili iza rešetaka neke članice Evropske unije? Ukratko – teško. 

Za tako nešto, morali bi napustiti „ružičasto jugoslovenstvo“ i uploviti u vode otvorenog veličanja Staljina, poricanja zločina komunističkih režima ili slavljenja represije nad političkim neistomišljenicima.  

Partizanski prepjev boljševičke „Po šumama i gorama“ bi možda u nekim državama mogao izazvati nepoželjena dodatna pojašnjenja, ali je „Oj đevojko drugarice“ na većini evropskih destinacija još uvijek bezbjedan izbor da se pusti glas. Jer tekst In4s-a počiva na ignorisanju istorijske činjenice da socijalistička Jugoslavija – uz sve svoje mane – nikad nije bila isto što i staljinizam, već upravo njegova glasna disidentkinja. 

Možda bi u nekoj istočnoevropskoj zemlji naišli na zakon koji sankcioniše sovjetsku ikonografiju, ali i to bi moralo biti vrlo konkretno i vrlo eksplicitno – crvena zvijezda u opštem kontekstu još uvijek ne znači automatski zatvor, barem prema sudskoj praksi Evropskog suda za ljudska prava. 

Naime, niti EU ima jedinstven pravni okvir kojim bi se „komunistička propaganda“ kao takva kažnjavala, niti praksa ESLJP-a pokazuje sklonost da simboliku iz komunističke prošlosti tretira jednako kao nacističku – osim kada je riječ o direktnom pozivanju na nasilje, govoru mržnje ili poricanju međunarodno priznatih zločina. 

Drugim riječima – nostalgična prisjećanja na bratstvo i jedinstvo, ne spadaju ni pod šta što bi u evropskom pravnom sistemu vodilo ka zatvorskoj kazni. 

Ironično, ono što u EU jeste nedvosmisleno zabranjeno i kažnjivo jeste relativizacija fašizma, slavljenje fašističkih kolaboranata, umanjivanje ili poricanje genocida, te rehabilitacija ratnih zločinaca – a što se nerijetko može sresti na sadržajima tog portala. Dakle, ako je neko bliži riziku od susreta sa evropskim sudskim sistemom – teško da je to reditelj Marunović. 

Zaključno, tvrdnje iznesene u tekstu IN4S-a više djeluju kao izraz ideološkog ogorčenja nego kao odraz stvarnog pravnog okvira u Evropskoj uniji. Ako se već EU zamišlja kao mreža kazamata za ideološke neistomišljenike, ne bi škodilo prethodno provjeriti ko bi, prema važećem pravu i sudskoj praksi, u tim ćelijama zaista mogao završiti. 

U skladu sa metodologijom Raskrinkavanja, članak koji je objavio In4s i prenio Portal 083 ocjenjujemo kao manipulaciju činjenicama.  

Ocjenu “Manipulisanje činjenicama” dobija medijski izvještaj koji koristi poznate i tačne činjenice, ali ih interpretira na obmanjujući način. Ovi izvještaji uglavnom koriste tačne informacije za izvođenje netačnih zaključaka ili tvrdnji, čime usmjeravaju zaključke konzumenata medijskog sadržaja u pogrešnom smjeru u odnosu na stvarno značenje predstavljenih činjenica.