Kako Rusija obuzdava internet: Blokade sajtova i izolacija od ostatka svijeta

Jutjub video koji neće da se učita. Posjeta popularnom nezavisnom medijskom sajtu koja rezultira samo praznom stranicom. Mobilni internet koji ne radi satima ili danima.

U Rusiji je povezivanje na internet često frustrirajuće, komplikovano, pa i opasno.

To nije tehnička greška, već pažljivo osmišljen, višeslojan i dugoročan napor vlasti da internet u potpunosti stave pod kontrolu Kremlja. Donošenjem restriktivnih zakona i zabranom sajtova i platformi koje odbijaju da se povinuju, ruske vlasti su razvile tehnologije za nadgledanje i manipulaciju internet saobraćajem.

Iako je još uvijek moguće zaobići ograničenja korišćenjem VPN aplikacija, one se takođe redovno blokiraju.

Tokom ovog ljeta, vlasti su dodatno suzbile pristup internetu masovnim gašenjem mobilne mreže i uvođenjem zakona kojim se korisnici mogu kazniti za pretragu sadržaja koji se smatra „nezakonitim”.

Prijeti se i popularnoj platformi Vocap (WhatsApp), dok se istovremeno promoviše novi „nacionalni” mesindžer, za koji se široko vjeruje da će biti pod strogim nadzorom.

Predsjednik Vladimir Putin pozvao je vladu da uguši strane internet servise i naložio da se sastavi lista platformi iz „neprijateljskih” država koje treba ograničiti.

Stručnjaci i borci za ljudska prava kazali su za agenciju AP da su razmjere i efikasnost tih mjera zabrinjavajuće. Vlasti su sada znatno vještije nego ranije, kad su slični pokušaji većinom propadali, i sve su bliže cilju – izolaciji ruskog interneta.

Istraživačica Hjuman rajts voča (Human Rights Watch), Anastasija Kruope, opisuje pristup Moskve kao „smrt sa hiljadu rezova”.

- Korak po korak, pokušavate da dođete do tačke gdje je sve pod kontrolom – kazala je ona.

Cenzura nakon protesta 2011–2012.

Pokušaji Kremlja da kontroliše šta Rusi rade, čitaju ili govore na internetu datiraju još iz perioda protesta 2011–2012, kada je internet korišćen kao sredstvo za osporavanje vlasti. Nezavisni mediji su počeli da niču, a masovni antivladini protesti, organizovani putem mreža, izbili su nakon osporenih parlamentarnih izbora i Putinove odluke da se ponovo kandiduje za predsjednika.

Rusija je tada počela da uvodi regulative kojima se pooštrava kontrola interneta. Neki zakoni su blokirali sajtove, drugi su obavezivali provajdere da čuvaju zapise razgovora i poruka, dijeleći ih sa bezbjednosnim službama po potrebi, kao i da instaliraju opremu za kontrolu i prekid internet saobraćaja.

Kompanije poput Gugla i Fejsbuka bile su pod pritiskom da podatke korisnika skladište na serverima u Rusiji – bez uspjeha. Najavljivan je i „suvereni internet” koji bi mogao biti fizički odsječen od ostatka svijeta.

Ruska verzija Fejsbuka, društvena mreža VK, koju je osnovao Pavel Durov (kasnije tvorac Telegrama), prešla je pod kontrolu Kremlju naklonjenih firmi. Pokušaj blokiranja Telegrama između 2018. i 2020. godine nije uspio.

U međuvremenu, postalo je uobičajeno da ljudi budu krivično gonjeni zbog objava ili komentara na mrežama, što pokazuje koliko pažljivo vlasti prate online prostor.

Ipak, tada su mnogi stručnjaci smatrali da su napori Kremlja uzaludni, tvrdeći da je Rusija daleko od kineskog „Velikog vatrenog zida” (Great Firewall) kojim Peking blokira strane sajtove.

Inavazija na Ukrajinu pojačala represiju

Nakon početka sveobuhvatne invazije na Ukrajinu 2022, vlasti su blokirale velike mreže poput Tvitera, Fejsbuka i Instagrama, kao i Signal i nekoliko drugih mesindžera. VPN-ovi su takođe postali meta, čime je otežan pristup zabranjenim sajtovima.

Prošlog ljeta je pristup Jutjubu bio otežan, a stručnjaci su to opisali kao namjerno usporavanje od strane vlasti. Kremlj je za to optužio Gugl, tvrdeći da ne održava opremu u Rusiji. Jutjub je, osim za zabavu, bio važna platforma i za kritičare vlasti, poput pokojnog opozicionog lidera Alekseja Navaljnog.

Kompanija Klaudfler (Cloudflare), koja obezbjeđuje infrastrukturu internetu, saopštila je u junu da su sajtovi koji koriste njihove usluge žrtve usporavanja u Rusiji. Nezavisni medij Mediazona izvijestio je da su i drugi popularni zapadni hosting provajderi pod sličnim pritiskom.

Sajber advokat Sarkis Darbinjan, osnivač grupe Roskomsvoboda koja se zalaže za slobodu interneta, rekao je da vlasti pokušavaju da natjeraju kompanije da pređu na ruske hosting servise koje mogu da kontrolišu.

Procjenjuje da se oko polovine ruskih sajtova oslanja na strane provajdere, koji nude bolji kvalitet i cijenu. „Ogroman broj” globalnih sajtova koristi te servise, pa bi njihovo isključivanje značilo da su automatski nedostupni i u Rusiji.

Izvještaj Hjuman rajts voča od 30. jula ukazuje na još jedan zabrinjavajući trend – konsolidaciju internet provajdera i kompanija koje upravljaju IP adresama.

Prošle godine, vlasti su povećale cijenu licence za internet provajdere sa 7.500 rubalja (oko 90 dolara) na čak milion rubalja (preko 12.300 dolara). Državni podaci pokazuju da sedam velikih kompanija sada upravlja sa više od polovine svih IP adresa u zemlji, a državna firma Rostelekom pokriva čak 25 odsto.

- Kremlj teži da kontroliše internet prostor u Rusiji, da cenzuriše sadržaj i manipuliše saobraćajem - rekla je Kruope.

Kriminalizacija „ekstremističkih“ pretraga

Novi ruski zakon kriminalizuje online pretrage za široko definisanim „ekstremističkim” sadržajem. To može obuhvatiti LGBTQ+ sadržaj, opozicione grupe, neke pjesme izvođača koji kritikuju vlast – pa i Navaljnijeve memoare, koji su prošle sedmice proglašeni za ekstremistički materijal.

Aktivisti za ljudska prava upozoravaju da je to korak ka kažnjavanju samih korisnika – ne samo pružalaca sadržaja – po uzoru na Bjelorusiju, gdje ljudi često bivaju kažnjeni ili uhapšeni samo zbog čitanja ili praćenja nezavisnih medija.

Stručnjak za sajber bezbjednost i advokat grupe Net Freedom, Stanislav Seleznjov, ne očekuje masovna suđenja jer je tehnički teško pratiti sve pretrage u zemlji od 146 miliona stanovnika. Ipak, i mali broj slučajeva može zastrašiti ljude i odvratiti ih od pristupa zabranjenim sadržajima.

Još jedan potencijalni potez je blokada Vocapa, koji je, prema Medijaskoupu (Mediascope), u aprilu imao preko 97 miliona mjesečnih korisnika.

Poslanik Anton Gorelkin rekao je da bi Vocap „trebalo da se pripremi za napuštanje ruskog tržišta”. Umjesto toga, najavljena je promocija nacionalnog mesindžera pod imenom MAX, koji je razvila kompanija VK. Telegram, druga popularna aplikacija, prema njegovim riječima, vjerovatno neće biti ograničena.

MAX se promoviše kao aplikacija za sve – dopisivanje, državne servise, plaćanje i još mnogo toga. Do jula se, prema podacima agencije TASS, registrovalo preko 2 miliona korisnika, ali široko prihvatanje još izostaje.

Uslovi korišćenja predviđaju dijeljenje korisničkih podataka sa vlastima na zahtjev, a novi zakon propisuje da aplikacija mora biti unaprijed instalirana na svim telefonima koji se prodaju u Rusiji. Državne institucije, zvaničnici i firme podstiču se da svoje komunikacije i blogove presele na MAX.

Anastasija Žirmont iz grupe Access Now rekla je da su i Telegram i Vocap bili djelimično poremećeni u Rusiji u julu – vjerovatno kao test uticaja mogućih blokada na internet infrastrukturu.

To ne bi bilo iznenađenje. U prethodnim godinama, vlasti su redovno testirale isključivanje ruskog interneta od ostatka svijeta, što je nerijetko izazivalo prekide u pojedinim regijama.

Darbinjan vjeruje da je jedini način da ljudi počnu da koriste MAX taj da se „uguši” svaki zapadni alternativni servis. 

- Ali navike se ne mijenjaju za godinu-dvije. To su navike građene decenijama, dok je internet bio brz i slobodan - kaže on.

Roskomnadzor, državni regulator za medije i internet, koristi sve sofisticiranije metode – analizira sav internet saobraćaj i identifikuje šta može da blokira ili uspori, dodaje Darbinjan.

Kao što ističe Kruope, u tome im pomažu „godine usavršavanja tehnologije, razumijevanja infrastrukture i igrača na tržištu”, ali i zapadne sankcije i povlačenje kompanija sa ruskog tržišta nakon 2022.

Darbinjan kaže da Rusija još nije potpuno izolovala svoj internet, ali napori Kremlja „sve više približavaju tom cilju”.