Nemanjići i Duklja

Srpski (raški) veliki župan Stefan Nemanja zaratio je protiv Duklje krajem 1180. i početkom 1181. Tada je uspio da osvoji Zahumlje (Hum) koje je bilo udiona oblast u Duklji. Nemanja je nastavio napad na Duklju između 1183. i 1186. godine. Najduže su se odupirali utvrđeni primorski gradovi. Zbog toga su surovo kažnjeni. Raška vojska je razorila: Danj, Sard, Skadar, Svač, Ulcinj i Bar. Iz ovih gradova je pobio i protjerao sve Grke (Vizantince), jer je Vizantija bila pokrovitelj Duklje, a Nemanja je tada bio protivnik Vizantije. Samo je Kotor pošteđen da bi Nemanja u njemu sagradio dvor. Posljednji dukljanski vladar veliki knez Mihailo napustio je zemlju i otišao je u Dubrovnik. Nemanjinim napadima najduže se odupirao Bar, koji je i nakon osvajanja sačuvao autonomiju, a u njemu se nalazila žena velikog kneza Mihaila, kneginja Desislava. Ona je najkasnije sredinom 1189. godine napustila Bar i otišla je u Dubrovnik. To je bio kraj dinastije Vojislavljevića.

Stefan Nemanja je dukljansku teritoriju podijelio članovima porodice. Najstarijem sinu Vukanu dao je Duklju i Dalmaciju. Pod Dalmacijom se podrazumijeva vizantijska provincija Gornja Dalmacija, koja je obuhvatala teritoriju između Stona i Kotora. Dubrovnik je uspio da odbije napad Nemanjića. Hum je pripao Nemanjinom bratu knezu Miroslavu, a potom ga je Nemanja dodijelio najmlađem sinu Rastku oko 1190. godine. Rastko je 1192. otišao na Svetu Goru đe se zamonašio i dobio ime Sava, a Hum su naslijedili Miroslavovi sinovi. Dok je Nemanja Duklju pokorio ratom i razaranjem gradova, Vukan je vodio drugačiju politiku. Osvojenu Duklju je prihvatio kao novu otadžbinu. Nije je prilagodio svom porijeklu, već se on prilagodio dukljanskim državnim, etničkim i crkvenim okolnostima. Još dok je Nemanja bio vrhovni vladar, Vukan se titulisao kao „kralj Dioklije, Dalmacije, Trebinja, Hvosna i Toplice“. Na crkvi Sv. Luke u Kotoru koju je sagradio građanin Mavro Kazafranka 1195. isklesan je ktitorski zapis da je crkva podignuta u vrijeme velikog župana Nemanje i njegovog sina Vukana, kralja Duklje (sub tempore domine Nemane magni iupani et filii sui Velcanni regi Dioclie). Istoričar i akademik SANU Sima Ćirković navodi da se Vukanova kraljevska titula „nastavljala na titulu njegovih dukljanskih prethodnika i doprinosila je očuvanju tradicija ranije samostalnog dukljanskog kraljevstva.“

Nemanja je abdicirao 1196. godine i na poziv najmlađeg sina Save otišao je na Svetu Goru, đe se zamonašio i uzeo ime Simeon. Nemanja je za vrhovnog vladara imenovao srednjeg sina Stefana, dok je Vukanu dao titulu velikog kneza (knez velija), potvrdio mu vlast u Duklji i Dalmaciji i obavezao ga da bude pokoran novom vladaru. Vukan nije pristao. Po odlasku Nemanje na Svetu Goru, Vukan je osamostalio Duklju i za to je dobio podršku većine dukljanskog plemstva. Za priznanje krune i državne samostalnosti obratio se papi Inoćetniju III. Vukan mu je 1198. godine poslao pismo u kome je tražio da mu uputi izaslanike koji će, između ostalog, „utvrditi narod u katoličkoj vjeri“ a i sam Vukan je izjavio da želi „ljubiti i poštovati Rimsku stolicu kao svoju majku i svim njenim naredbama biti pokoran“. Papa je prihvatio Vukanov zahtjev i u odgovoru je Vukana titlusao kao „svijetlog kralja Duklje i Dalmacije“ (Vulcani illustris regis Diocliae et Dalmatiae). Papino pismo u Duklju su donijeli papski legati kapelan Ivan i podđakon Simon. S Vukanom su u ljeto 1199. organizovali sabor u Baru na kome su dukljansko-barskom nadbiskupu Jovanu uručili plašt (palium), a zatim su usvojene brojne uredbe o organizaciji crkve i životu sveštenstva i vjernika u kraljevstvu Duklje i Dalmacije.

Nakon sabora u Baru nadbiskup Jovan je poslao pismo papi u kome je naveo da su „gospodin kralj [Vukan] i sav narod...postali [su] na svaki način veoma odani tvojoj Svetosti“. Potom se i Vukan papi obratio pismom u kome se titulisao kao „kralj Duklje i Dalmacije“ (Diocliae atque Dalmatiae Rex). Vukan je istakao da je uvjeren kako će „sveti i spasonosni nauk“ papinih izaslanika koji su rukovodili saborom u Baru „prosvijetliti sve moje kraljevstvo“. Vukan ističe da je sabor u Baru održan tamo „đe su se odvajkada držali sabori“. Potom je izrazio odanost papi, odnosno kako Vukan lično kaže „tvome apostolstvu“. S druge strane, Vukan je naglasio da mu je „priznata kraljevska čast“. Tako je Vukan ostvario cilj. U skladu sa vjerskim prilikama u Duklji prešao je u katoličanstvo i prihvatio je vrhovnu vlast pape, a Rim je priznao Vukanovu kraljevsku titulu, državnu i crkvenu nezavisnost kraljevstva Duklje i Dalmacije. Vukan je sklopio savez sa ugarskim kraljem Emerikom protiv Stefana s ciljem da preuzme srpski prijesto a da ugarski kralj prostane vrhovni vladar u Srbiji. Vukan je napao Srbiju 1202. godine i zbacio je Stefana koji je napustio zemlju. Vukan je preuzeo titulu velikog župana i priznao je ugarsku vrhovnu vlast u Srbiji. Od tada do 1918. godine ugarski kralj je u svojoj tituli navodio Srbiju.

Pretpostavlja se da je Stefan uz pomoć bugarskog cara Kalojana uspio da povrati vlast u Srbiji oko 1204. Mir je vjerovatno sklopljen 1205., kada je Stefan ponovo postao veliki župan, a Vukan veliki knez sa udionom oblašću. Izvjesno je da se tada u Srbiju sa Svete Gore vratio Vukanov i Stefanov brat Sava. On je prenio Nemanju (Simeona) u Srbiju i zatim ga je kanonizovao između 1204. i 1207. Sava je postao iguman manastira Studenica. Vukan se posljednji put pominje oko 1209. godine. Iako se pokorio Stefanu, zadržao je kraljevsku titulu. Abdicirao je u korist svog sina Đorđa. Sima Ćirković ističe da su „prenošenjem uprave nad Zetom i dukljanske kraljevske titule na Vukanovog sina tradicije samostalnog razvitka Duklje [su] produžene još za jednu generaciju“. Đorđe je preuzeo kraljevsku titulu i ubrzo je otkazao poslušnost velikom županu Stefanu. Uz Đorđa, vlast u Duklji su imala njegova braća: Vladin, Stefan i Dimitrije. Veliki župan Stefan Nemanjić je potčinio Đorđa oko 1216. i upostavio je vrhovnu vlast u Duklji, ali su Vukanovi sinovi zadržali dio vlasti i posjede.

Stefan je uspostavio savezništvo s Venencijom. Vjenčao se sa Anom, unukom mletačkog dužda Henrija Dandola. Istoričar i akademik SANU Božidar Ferjančić navodi da se Stefan Nemanjić na nagovor nove supruge odrekao pravoslavlja i da je prešao u katoličanstvo. Stefan je u Rim posalo episkopa Metodija da od pape Honorija III traži kraljevske insignije, a pri tome se pozvao i na činjenicu da je njegova porodica vladala nekadašnjim kraljevstvom Duklje. U ovom pismu Stefan je izjavio da želi biti vjerni sin svete Rimske crkve i da od pape traži blagoslov za krunu i državu. Legati koje je poslao papa krunisali su Stefana 1217. i on je postao prvi srpski krunisani kralj (Prvovjenčani).

Prvovjenčani se nakon krunisanja titulisao „po milosti Božijoj kralj cijele Srbije, Duklje, Travunije, Dalmacije i Zahumlja“ (Stephanus Dei gratia totius Serviae, Diocliae, Tribuniae, Dalmatiae, atque Ochumliae Rex). U jednom natpisu na zidu svoje zadužbinske crkve u manastiru Žiča, Stefan Prvovjenčani se titulisao „po Božijoj milosti venčani prvi kralj sve srpske zemlje, Dioklitije i Travunije i Dalmacije i Zahumlja“. U povelji manastiru Sv. Bogorodice na ostrvu Mljet titulisao se: „veliki kralj, namjesni gospodin sve srpske zemlje i Dioklitije i Dalmacije i Travunije i Humske zemlje“. Time su jasno razdvojene srpske zemlje od: Duklje, Dalmacije, Travunije i Zahumlja. U manastiru Mileševa kod Prijepolja koji je podigao Stefanov sin Vladislav, iznad freske Stefana Prvovjenčanog koja je urađena između 1222. i 1228., prema čitanju istoričara Božidara Ferjančića, zapisano je da je Prvovjenčani bio kralj i sevast(okrator) svih raških i dioklijskih zemalja. Istoričar umjetnosti i akademik SANU Vojislav J. Đurić sačuvani dio natpisa iz Mileševe tumači tako da je Stefan Prvovjenčani vladao „kraljevstvom zemalja dioklitskih“. Razliku između srpskih i dukljanskih zemalja istakao je i ohridski arhiepiskop Dimitrije Homatijan. On u jednom pismu (vjerovatno iz 1217.) Stefana Nemanjića oslovljava kao „velikog župana sve Srbije i Duklje“ (μεγάλᾠ ζουπάνᾠ Σερβίας καί Διοκλείας). Državna posebost Duklje je istaknuta i u kasnijim srpskim hronikama. Biograf Domentijan je sredinom XIII vijeka u „Životu Svetog Save i Životu Svetog Simeona“ za Dioklitiju naveo da se ona „zove veliko kraljevstvo od početka“. Biograf Teodosije u „Žitiju Svetog Save“ koje je napisano krajem XIII vijeka navodi da je Nemanja vladao zemljom koja se zove Dioklitija. Teodosije ističe da je Dioklitija izlazila na „zapadno more“.

Jedan od najznačajnijih događaja iz ovoga perioda je uspostavljanje autokefalne srpske pravoslavne arhiepiskopije. Sava Nemanjić je 1219. godine od carigradskog patrijarha Manojla Sarantena Haritopula i nikejskog cara Teodora I Laskarisa dobio dozvolu da formira srpsku arhiepiskopiju, a on je imenovan za prvog srpskog arhiepiskopa. Nikejski car i patrijarh su ovo uradili kako bi spriječili Srbiju da nakon primanja krune iz Rima uđe u sferu uticaja Rimske crkve. To je izvedeno protiv crkvenih pravila, jer je time narušeno kanonsko ustrojstvo Ohridske arhiepiskopije koja je bila nadležna za crkvu u Srbiji. Istoričar i akademik SANU Dimitrije Bogdanović o tome kaže: „To nije kanonsko, već prvenstveno političko pitanje: kanoni se interpretiraju u skladu sa ciljem koji se želi postići ili koji je već postignut“. Sava je za sjedište arhiepiskopije izabrao manastir Žiču, a 1220. formirao je podređene episkopije. Na teritoriji nekadašnje dukljanske države uspostavljene su tri episkopije: zetska sa sjedištem na Prevlaci kod Tivta (mada postoje i druge pretpostavke), humska sa sjedištem u Stonu (od sredine 1250-ih u crkvi Sv. Petra u Bijelom Polju) i budimljanska sa sjedištem u Đurđevim stupovima kod Berana. Srpska arhiepiskopija i njene episkopije tada nijesu imale većeg uticaja na teritoriji prethodne dukljanske države. U periodu dok je bio arhiepiskop nije zabilježeno da je Sava Nemanjić sagradio ijedan pravoslavni hram u Duklji. S obzirom na to da je Duklja bila isključivo katolička, pravoslavne episkopije su zapravo fomirane kao misionarske ispostave koje su tek trebale da dobiju vjernike. Srpska arhiepiskopija je, takođe, uvažila državnost i osobenost Duklje. Iznad freske Sv. Save u Mileševi postoji natpis koji je istoričar umjetnosti Vojislav J. Đurić pročitao kao „Sava, prvi arhiepiskop svih raških i dioklitskih zemalja“. Prema srpskim hroničarima Sava je samo jednom boravio u Duklji. Kada je krenuo na posljednje putovanje u Svetu Zemlju 1234. on je to, kako navodi njegov biograf Domentijan, uradio sa obale Dioklitijskog mora. Srpski arhiepiskop Danilo II je početkom XIII vijeka zapisao da je Sava otplovio iz Starog Grada. Stari Grad je bio drugi naziv Budve, pa većina istoričara smatra da je Budva bila grad na dukljanskom primorju iz kojeg je Sava otplovio. To je bilo njegovo posljednje putovanje, jer se na povratku zadržao u Bugarskoj i preminuo je na dvoru bugarskog cara Jovana II Asena u Trnovu 1236. S obzirom na činjenicu da je Sava samo jednom boravio u Duklji, jasno je da su priče o čestim Savinim boravcima na prostoru današnje Crne Gore, imenovanja brojnih toponima njegovim imenom i priče o njegovom kultu proizvod znatno kasnijih legendi, predanja i izmišljotina. Kult Svetog Save se proširio tek u XIX vijeku, dok je svetosavlje klerikalno-nacionalistička ideologija iz prve polovine XX vijeka.

U Duklji su do druge polovine XIII vijeka neposredno vladali Vukanovi sinovi. Đorđe je nakon 1217. godine imao titulu kneza, ali je koristio dukljansku kraljevsku titulu. Oko 1242. godine još jednom je pokušao da se osamostali, ali bezuspješno. Rezidencija mu je bila u Ulcinju. Njegov brat knez Stefan je ostao upamćen po tome što je 1251-2. sagradio manastir Moraču. Na jednoj fresci iz XVII vijeka tituliše se kao kralj. Treći brat, župan Dimitrije, imao je posjede u Polimlju. Sagradio je crkvu u Brodarevu, a zatim se zamonašio i uzeo ime David. Na osnovu ovih pokazatelja, može se zaključiti da su Vukanovi sinovi bili regionalni upravnici u Duklji. Đorđe je vladao primorskim dijelom sa centrom u Ulcinju, Stefan u središnjem dijelu sa centrom u Morači, a Dimitrije u Polimlju. Đorđe i Stefan su u lokalnoj tradiciji zabilježeni kao kraljevi, a s njihovom smrću prekinuta je tradicija kraljevstva Duklje. Iako su bili srpskog porijekla, Vukan i njegova loza su Duklju prihvatili kao domovinu i pokušali su da obnove njenu nezavisnost. To je spriječio srpski kralj Uroš I. Ukinio je udione kneževine u Duklji i Zahumlju. U Humu je potisnuo Miroslavove, a u Duklji Vukanove nasljednike. Dok su njegovi prethodnici u vladarskoj tituli navodili Duklju, Zahumlje i Travuniju, Uroš I se titulisao kao „kralj svih srpskih zemalja i primorja“. Od tada se u tituli srpskih vladara ističu „srpske (raške) zemlje“ i „pomorske zemlje“. Naziv Duklja je postepeno potiskivan, a za njenu teritoriju se sve više koristio regionalni naziv Zeta.