''Opterećeni'' prošlošću, ali iz nje ne učimo: Istorija Crne Gore se brutalno prekraja i zloupotrebljava za tuđe interese

Smjena vlasti 2020. godine, i događaji koji su uslijedili, pokazali su da su problemi u vezi sa identitetom i istorijskim nasljeđem u Crnoj Gori, koji traju duže od vijeka, ostali neriješeni. Iako se od obnove nezavisnosti 2006. godine činilo da se Crna Gora polako usmjerava ka afirmaciji crnogorskog sentimenta u građanskom društvu. No, nakon 2020. klatno se snažno pomjerilo na drugu stranu, uz evidentan porast istorijskog revizionizma koji se politički i ideološki pravda. U crnogorskom društvu oživjeli su nacionalni mitovi i crkvena ikonografija, karakteristični za period krize jugoslovenske države, jogurt i AB revolucija, te ciljevi propagirani u Memorandumu SANU, ideali osvećenog Kosova i sprskog sveta.

Cijeli dvadeseti vijek crnogorske istorije obilježen je neprestanim preispitivanjem njenog državnog i identitetskog statusa. U promjenjivim političkim okolnostima, ideje o crnogorskom i srpskom identitetu smjenjivale su se i ponavljale u javnom i političkom diskursu, često u zavisnosti od interesa i potreba vlasti. Identitetska pitanja, prije svega ‘crnogorstva’ i ‘srpstva’ u našem društvu neraskidivo su ostajala povezana sa vjerskim osjećanjima i činjenicom da su istorijski država i crkva bile tijesno povezane. Istorija često biva zloupotrijebljena kao vitalni čimbenik u izgradnji nacionalnog identiteta, kroz ideologizaciju istorijskih narativa koji postaju oruđe u rukama vlasti, kako svjetovne tako i duhovne.

Sagovornik Portala ETV, istoričar Veselin Konjević opominje da ‘’ponavljanje istorije’’ zapravo podrazumijeva nedovršene istorijske procese, a u kontekstu aktuelne situacije u Crnoj Gori, konstatuje da je u pitanju nova, agresivnija faza u realizaciji nekih ranije započetih procesa, odnosno političkih ideja zacrtanih još sredinom devetnaestog vijeka, poznatim projektom Garašaninovog „Načertanija“. Prema njegovom mišljenju, suština svih tih nauma ostala je ista - da Crna Gora postane dominion pod upravom centara moći u Beogradu. 

- Očigledno je da su događaji posljednjih godina, i na unutrašnjem i na spoljnem, regionalnom a i globalnom planu, doprinijeli da ta politička ideja, za koju smo 2006. godine mislili da je definitivno poražena naglo ojača, do te mjere da je postala dominantna i vladajuća u Crnoj Gori- kazao je Konjević.

Sa ovim se slaže i istoričar Vukota Vukotić, koji dodaje da se paradigma o neprestanom istorijskom kretanju naprijed, u slučaju Crne Gore, svakim danom pokazuje kao pogrešna, ali da treba biti oprezan i ne podvoditi sve pod sintagmu ‘’da narod koji ne uči iz prošlosti, osuđen je da je ponavlja''. 

 - Svakako jeste tačno, da istorija uma svoju ulogu, kao učiteljica života, da je najbolje proučavati prošle situacije i iz njih izvlačiti pouke za budućnost, ali to nije uvijek jednostavno. Pa ipak, ono što nas u Crnoj Gori najviše muči, je odsustvo volje da se išta nauči iz prošlosti. Greške koje mi ponavljamo su proizvod stalne ignoracije prema istoriji i njenim naučnim dometima. Kod nas, uprkos tome, što smo zvanično svi „opterećeni“ prošlošću, u stvari se nameće jedan potpuno nenaučan narativ, koji ima za cilj da svede naše poglede na prošlost na puku tradiciju. Na žalost, ti narativi se nama nameću spolja, u čemu je Crkva Srbije glavni pregalac. Stalno nam se potenciraju oralna predanja, „mutna narodna sjećanja“ i epska poezija, kao jedini ispravan izvor saznanja o prošlosti i to je ono što smatram vrlo opasnim po naše društvo- istakao je Vukotić. 

Prelomna godina u savremenoj istoriji Crne Gore bila je 1918, kad je odlukama takozvane Podgoričke Skupštine nestalo crnogorske države koja je ušla u Kraljevinu SHS kao dio Srbije, a društvo se podijelilo  na bjelaše i zelenaše, pristalice i protivnike ujedinjenja. Čini se da 1919. godina u Crnoj Gori još nije svanula.

- Sve savremene podjele u crnogorskom društvu izviru iz odluka takozvane Podgoričke skupštine iz 1918. godine. Podjele nastale nakon 1941. godine, na kolaborante i antifašiste  samo su, u određenoj mjeri, relativizovale, ili bolje reći privremeno zamaskirale te suštinske podjele u crnogorskom društvu, na protivnike i pobornike crnogorske države. Da je to tako, govori nam i činjenica da svi oni, koji danas manje ili više otvoreno rade na zatiranju crnogorske državnosti, njenog nacionalnog, kulturnog i jezičkog identiteta, takođe otvoreno podržavaju i odluke Podgoričke skupštine, ili prema tom događaju imaju benevolentan stav. Iskreno pomirenje moguće je samo na vrijednostima koje su civilizacijski potvrđene – a to je: odnos prema svojoj državi (Crnoj Gori) i antifašizam, kao moderna civilizacijska vrijednost. Država je najviše i najuzvišenije civilizacijsko dostignuće svakog naroda, kao kolektiviteta, za što su se brojne prethodne generacije žrtvovale. Podrazumijevajuće je da se, prihvatanjem neupitnog postojanja samostalne države Crne Gore, prihvati i činjenica da postoje Crnogorci, kao zasebna nacija, sa svojom osobenom kulturom, tradicijom, jezikom. Ne može biti Crne Gore bez Crnogoraca! Crna Gora može opstati jedino kao građanska, multikulturalna država - smatra Konjević.

Vukotić dodaje da sva društva karakterišu različitosti i podjele koje u mnogim slučajevima mogu da doprinesu razvoju i toleranciji društva, ali da to nije slučaj sa Crnom Gorom, gdje se već cijeli vijek vrtimo u podjelama koje su posljedica teških rascjepa. 

- Još u doba kralja Nikole, mnogi su viđeli pojavu partija i parlamentarnog društva kao narušavanje organskog jedinstva nacije. Međutim, to je bio proces koji je bio usmjeren na boljitak u našem društvu. Ono što se kasnije desilo, nakon gubitka nezavisnosti, stvorilo je podjele koje samo štete društvu. Ovo zbog toga, što je osnovna podjela na pristalice očuvanja nacije i njenog nestanka. Zato je potrebno da shvatimo, da nemamo posla sa normalnim društvenim procesima i pluralizmom mišljenja, već sa klasičnom petom kolonom koja radi na našem nestanku kao nacije. Kada na taj način budemo posmatrali stvari i odnosili se prema njima, lako će se naći prava rješenja za sve probleme- poručio je.

Nova vlast, nova istorija

Vlast Demokratske partije socijalista poljuljana je i urušena usljed talasa vjerskih protesta poznatih kao "litije", koje su simbolično označene kao "odbrana svetinja". Ispostavilo se da je Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori postala snažniji autoritet od same države. Snagu je gradila kroz retoriku koja je dodatno palila podjele u društvu. Kroz reciklažu nacionalističkih narativa iz doba raspada Jugoslavije, crkva je revitalizovala i popularizovala revizionističke pristupe istoriji, prvenstveno potiranje antifašističkog nasljeđa i afirmaciju četničke ideologije.

Ono što je nakon 2020. godine započelo kao donekle suptilan proces, do 2025. godine postalo je otvorena praksa. Vjerski lideri sve češće javno veličaju četničke vođe, a njihovi spomenici nalaze sigurnu luku u crkvenim objektima, zaštićenim prostorima izvan dometa državnih institucija. Istovremeno, simbole crnogorske državnosti ignorišu ili unižavaju najviši državni dužnosnici.

- U posljednjih pet godina u Crnoj Gori se desio organizovani kontrarevolucionarni udar. Skladno sa tim, na sceni je brutalno prekrajanje prošlosti uz potpuno zanemarivanje istorijskih činjenica. Realna vlast u Crnoj Gori je u rukama onih, koji rade po instrukcijama iz drugih država, pa otuda i pokušaji da se istorijski narativi usklade sa interesima drugih nacija. Međutim, ono što još nijesu dokučili je da nije moguće tek tako nametati istorijske falsifikate. Ovo se posebno ogleda u cilju nametanja četničke ideologije iz Drugog svjetskog rata. Suverena odluka države Srbije, da rehabilituje Ravnogorski pokret, je njihova i tu se niko ne miješa. Međutim, to se ne može nikako uspostaviti u Crnoj Gori, jer ovđe je potvrđena kolaboracija četnika sa okupatorom, kao i njihovi zločini. Upravo zbog toga, vrlo su opasni narativi o kojima smo pričali, jer po srijedi je potiskivanje svih istorijskih činjenica i ostavljanje samo usmenih predanja i pjesama. Sve to se radi u cilju da bismo bili narod bez ikakvog stvarnog dodira sa prošlošću i koji prije svega vjeruje, umjesto da se oslanja na domete istorijske nauke- kategoričan je Vukotić.

Sa ovakvim tumačenjem saglasan je i Konjević, koji u istorijskom revizionizmu koji je u galopu od 2020. godine vidi konačan cilj pretvaranja Crne Gore u (samo) geografski pojam.

Moguće je, smatra Konjević, u konačnom, da ni kao geografski pojam ne bi postojala, kao što se to već jednom i desilo u dvadesetom vijeku. I u tom kontekstu, upregnute su sve snage da se, veoma agresivnim nastupom, na svim frontovima, prekraja svijest crnogorskog naroda o njegovoj prošlosti.

DPS, iako formalno nosilac obnove nezavisnosti, nije uspio (ili nije mario) da nakon 2006. godine izgradi istinski građansko društvo. Umjesto toga, ono se vremenom transformisalo u društvo "naroda", u kojem su etničke i vjerske pripadnosti postale dominantne identitetske osnove. Marginalizovani slojevi društva, oni izvan struktura moći, lošeg životnog standarda, osjetili su se zanemarenima, dok su privilegovani pojedinci u vrhu sistema gradili imidž nedodirljive političke elite. Crkva je to nezadovoljstvo vješto iskoristila — litije su, za mnoge, bile i sredstvo političkog izraza protiv režima koji je simbolizovao nepravdu i korupciju.

U društvu koje prolazi kroz transformaciju i krizu, prostor za nametanje alternativnih istorijskih narativa je širi. Crkva, koristeći opšte nezadovoljstvo, iskoristila je taj prostor i značajno promijenila dinamiku društvenog razvoja u Crnoj Gori.

Revizionizam u institucijama: od Skupštine do lokalnih uprava

Istorijski revizionizam ne podrazumijeva nužno samo falsifikovanje i prekrajanje istorijskih činjenica, već i njihovo svjesno izostavljanje, uz forsiranje drugih, koje služe novoj ideološkoj matrici. Primjeri za to su ‘doskočice’ predsjednika Skupštine Crne Gore, Andrije Mandića, koji redovno omalovažava crnogorske državne simbole. Jedan od takvih primjera je novi logo Skupštine, na kojem nije prikazana zgrada u kojoj parlament uobičajeno zasijeda, već zgrada Zetske banovine na Cetinju — iz perioda Kraljevine SHS i Jugoslavije, kada Crna Gora nije postojala kao zasebna država. Time se šalje simbolična poruka koja privileguje narativ o "ujedinjenju srpstva" nakon Podgoričke skupštine 1918. godine.

Uz to, predsjednik Skupštine redovno izbjegava da čestita Dan nezavisnosti, dok se Dan državnosti obilježava sa minimalnim referencama na organizaciju Trinaestojulskog ustanka od strane Komunističke partije Jugoslavije, a sve više uz pokušaje da se četničke vođe prikažu kao istinski organizatori otpora. I na lokalnom nivou bilježe se slični trendovi — primjerice, predsjednik Opštine Nikšić, Marko Kovačević, koristi bilborde za državne praznike kako bi reinterpretirao istorijske događaje kroz revizionistički narativ. On je recimo, odlučio da Dan državnosti ne poistovjeti sa  13. julom već sa 150 godina od Nevesinjske puške ( ustankom Srba u Hercegovini protiv Turaka), uz boje srpske trobojke.

Da primjera grubog prekrajanja i falsifikovanja crnogorske istorije ima puno potvrđuje i istoričar Vukota Vukotić, koji podsjeća na veličanje četničkog zločinca Pavla Đurišića posljednjih nedjelja, ali i na neke druge primjere istorijskih revizionizama koji su prisutni u crnogorskom društvu.

- Svi smo bili posljednjih neđelja u prilici da gledamo veličanja četničkog zločinca Pavla Đurišića. Oni koji ne bi trebalo ni da ga spominju, danas ga veličaju, upravo iz razloga što ne znaju mnogo o istoriji. Dok se kod njih sve svelo na pjesmu „mlad majore...“, u realnosti imamo jednog ordinarnog kvislinga, koji je šurovao sa svakim i na kraju prevario svakoga. Taj veliki „vojvoda“ i „heroj“ po mitropolitu Joanikiju, govorio je italijanskom generalu Pirciju Biroliju da je Crnogorac i da mu srpske vlasti nikad nijesu dale da napreduje. Onda je sarađivao sa „nacionalistima“ Blaža Đukanovića, da bi se povezao sa Ravnogorskim pokretom. Zatim je šurovao sa Njemcima i na kraju sa Sekulom Drljevićem. Ipak, nije to jedini slučaj prekrajanja naše istorije. Tako su pokušali i da relativizuju stradanje porodice Petra Zvicera. Konstantno se pokušava nametnuti jednakost partizanskih „lijevih“ grešaka sa četničkim etničkim čišćenjem i zločinima, kao da to može da se stavi u istu kategoriju- kazao je Vukotić.

Drugi sagovornik Portala ETV, Veselin Konjević, kao jedan od najfrapantnijih primjera brutalnog revizionizma naveo je serijal o Vranešu, propagandni uradak koji potvrđuje kako i mediji mogu i te kako raditi u službi revizionizma.

- Kao karakterističan primjer naveo bih (kvazi)dokumentarnu seriju o Vranešu (Vraneškoj dolini), emitovanu početkom ove godine na Javnom servisu TVCG 1. To je, bez sumnje, najsramnija emisija, odnosno serija ikada urađena u produkciji crnogorskog Javnog servisa! Ta emisija je primjer ne samo novinarskog neprofesionalizma i elementarnog neznanja istorijskih činjenica njenih autora, već i obrazac gebelsovske propagande, s ciljem zatiranja naše svijesti o sopstvenoj prošlosti, u koju je upregnut Javni servis- naglasio je Konjević.

Ono što je posebno zabrinjavajuće, po mišljenju Vukotića, jeste da se uporno i sistematski radi na prekrajanju najdalje crnogorske istorije. 

- Dukljanska tradicija u Crnoj Gori pokušava se prevrnuti u srpsku, sveti kralj Vladimir se prikazuje kao prvi srpski vladar, svojataju se sve crnogorske dinastije. Tako je vladika Rade najveći srpski „pesnik“, iako je utemeljivač autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve. Sve to izlazi iz grubih falsifikata istorije i počiva samo na neznanju naroda- navodi Vukotić.

Cijela Crna Gora svjedočila je zloupotrebljavanju lokaliteta Duklja za potrebe istorijskog revidiranja najstarije crnogorske prošlosti, kada su temelji ranohrišćanskih bazilika poslužili kao kulise za ''tradicionalne crkvene sabore'' i vjerske obrede SPC, da dokaže kontinuitet srpske vjere čak i u drevnoj  Duklji. Primjetno je da se i narativ oko Duklje kao simbola crnogorske državnosti, u posljednje vrijeme mijenja, na način što ona postaje ''tradicionalno srpska''. Uz prisustvo ambasadora Srbije i crkvenih velikodostojnika SPC, tu se organizuju sabori, dok država drži širom zatvorene oči i ne reaguje. 

Portal ETV je već pisao o projektu ''sveobuhvatne obnove Duklje'' pod rukovodstvom Glavnog grada, a sprema se i skora ''revitalizacija'' tvrđave Depedogen na podgoričkim Sastavcima, koja je u crnogorskom društvu poznata i kao mitsko mjesto rođenja srednjovjekovnog srpskog vladara Stefana Nemanje.

Ko su zagovornici revizionizma u Crnoj Gori

Oba sagovornika Portala ETV glavnog zagovornika i fabrikanta istorijskog revizionizma vide u Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Crnoj Gori i instancama u Beogradu, od angažovanih pojedinaca na društvenim mrežama, preko medija, do određenih političkih partija, koji sistematski, planirano i organizovano, na svim nivoima i sa ogromnim brojem realizatora, kako ističe Veselin Konjević, rade na zatiranju naše svijesti.

Podsjetićemo da je potpredsjednik Vlade za obrazovanje, nauku i odnose sa vjerskim zajednicama Budimir Aleksić, koji je čitavo svoje bivstvovanje na političkoj sceni usmjerio na faslifikovanje istorije i apologiju četništva, i da ovaj resor nije dodijeljen slučajno njemu, niti su slučajno prosvjeta, nauka i vjerske zajednice povezani u jedninstvenu cjelinu.

Znanje o prošlosti i jačanje građanske svijesti kao rješenja

Na pitanje da li crnogorsko društvo ima razvijenu kritičku svijest kada su istorijski procesi i istorijski revizionizam u pitanju, sagovornici Portala ETV se slažu da je naše društvo daleko od zrelog i da se na razvoju kritičkog mišljenja mora raditi, prije svega boljim obrazovanjem i poznavanjem prošlosti.

- Da smo kao društvo dovoljno zreli, da shvatimo značaj istine o nama samima, ne bismo bili u situaciji u kojoj jesmo. Jedino što nas može spasiti jeste – znanje. Znanje o našoj prošlosti. Da ne bismo doživjeli biblijsku sudbinu, da propadnemo, odnosno nestanemo, „jer nijesmo imali znanja“! Znanje je, dakle, jedina naša moć, kojom se možemo boriti (i izboriti) protiv svih pošasti o kojima govorimo, a koje su zadesile Crnu Goru- smatra istoričar Konjević.

Vukotić ističe kao posebno zabrinjavajuću činjenicu da je 40 godina emancipacije prosuto u svega jednoj deceniji s kraja dvadesetog vijeka.

- Užasno stanje našeg obrazovnog sistema samo produbljuje krizu po ovom pitanju. Na taj način dobili smo scene kada đaci prvaci kleče po hramovima. U tom smislu, zaista nijesam siguran da li smo spremni da se uhvatimo u koštac sa svim pritiskom koji trpimo oko prekrajanja istorije. Ipak, postoji dosta izgrađena crnogorska istoriografija koja ima svoje naučne domete i koja se gradila od kraja Drugog svjetskog rata. Uz to, ako se budemo držali, a moramo, istine i provjerljivih istorijskih činjenica, mislim da se možemo oduprijeti svim naletima. Svakako moramo raditi na jačanju kritičkog mišljenja kod mladih i to je ono što se nameće svakodnevna potreba- poručuje Vukotić.

Na kraju, Vukotić u insistiranju na građanskoj svijesti i načelima građanskog društva vidi rješenje kako se izboriti sa nastalom situacijom i sistemskim revizionizmom.

- Promjene društvenog uređenja donose i nove poglede i zvanična tumačenja prošlosti. Sve to nije nešto što nema i u drugim nacijama. Period socijalizma imao je svoj narativ u kojem je naglasak bio na NOB-u. Nakon promjena 90-tih, dobili smo nove poglede na crnogorsku prošlost i bifurkaciju tih stanovništa. Konačno dobili smo priliku da u fokus državne politike stavimo konkretne teme koje naglašavaju posebnost crnogorske nacije u odnosu na sve druge, a ne ono što se moglo uklopiti u jugoslovenski koncept. Ipak, stiče se utisak da nije dovoljno rađeno na tome, naročito nakon sticanja nezavisnosti 2006. godine. Ono što je zaista dobro je konačno davanje prave satisfakcije i valorizacije Komitskog pokreta i svih dešavanja koja su se desila u Božićnom ustanku. Međutim, kao da smo zanemarili dukljansko nasljeđe i čini mi se da je trebalo raditi na podjednakoj valorizaciji svih perioda crnogorske prošlosti. Da bi nakon 2020. godine, dobili jedan kontra smjer u svemu tome. Kao što smo rekli, flagrantno i bez imalo obzira se prekraja crnogorska istorija. Osim toga, ističe se narativ koji zavisi od neukosti „naroda“ i koji dugoko zadire u biće građanskog društva- zaključuje Vukotić.